Էպիգրամներ

   
       

* * *
Պիես գրելը մոդա է հիմա,
Ով ասես՝ պիես չի գրում այսօր,
Թքած տաղանդի ու ձիրքի վրա,
Միայն ունենաս ծանոթ ռեժիսոր:


            * * *
Անվերջ, անդադար հոխորտում է նա,
Որ դեռ ջահել է ու չի ծերացել,
Մինչդեռ վաղուց են գրքերը նրա՝
Իրենից առաջ թոշակի անցել:


            * * *
Նա այնքան պարզ է, այնքան անբասիր,
Համեստների մեջ միշտ համեստագույն,
Երբ խոսք է բացվում իր անձի մասին,
Գլխարկն հարգանքով հանում է իսկույն:


            * * *
Ինչ պաշտոն ասեք, որ նա չի վարել,
Բայց կհարցնեք, թե ինչ է արել.
Ներհիմնարկային ահեղ պայքարում
Իր բազկաթոռն է մի կերպ պաշտպանել:


            * * *
Ես չգիտեմ, որքանո՞վ է հնարավոր՝
Բանաստեղծը հարստանա հոնորարով:
Թե այդպիսի պոետներ կան երկնքի տակ,
Նրանց երգին ոչ մի անգամ չհավատաք:


            * * *
Իմ հին բարեկամ, Ճանաչում եմ քեզ,
Ես քո բնույթը գիտեմ շատ վաղուց,
Առյուծի կողքին շողոմ աղվես ես,
Աղվեսի դիմաց՝ կատաղած առյուծ:


                                    Բ. Կ.-ին
Պուշկինն ապրեր, կգրեր՝
Բախտախնդիր, ինտրիգան,
Դու քո ամբողջ էությամբ
Քաղաքական խուլիգան:


            * * *
Ութ պետ է փոխել, տասը տեղակալ,
Ինքը՝ անփոփոխ, ինքը՝ բնակալ:


            * * *
Նարինջը տեսնի, կասի՝ կիտրոն է,
Ուր մատը դնի՝ այն էլ կենտրոն է:


            * * *
Ծախու գրչակն այս, որ մի ժամանակ
Չարենցի դեմ էր ժանիքներ սրում,
Հիմա առել է թուղթ, գրիչ, թանաք,
Չարենցի մասին հուշեր է գրում:


            * * *
- Ի՜նչ Թումանյան կամ ի՜նչ Չարենց,-
Գոռաց տգետն ամբարտավան,-
Նորարարը ես եմ հիմա,
Չեմ ճանաչում քեզ ու նրան:-
Բայց ինչո՞ւ մենք գլուխ դնենք
Դղրդացող թմբուկի հետ,
Տգետները մեծամիտ են,
Մեծամիտներն անբարտավան:


            * * *
Խրատ էի կարդում ցինին,
Բայց չլսեց, թռավ, գնաց,
Գայլը լսեց հորդորանքս,
Սակայն գառս առավ, գնաց.
Գող ագռավը հիսուն տարի
Աշակերտեց Սոկրատեսին,
Բայց այդպես էլ ամբողջ կյանքում
Նա լեշակեր ագռավ մնաց:


            * * *
Լպրծունն այս ներս մտնելու
Եվ դուրս գալու ձիրք ունի,
Վերևներում ամուր թիկունք
Եվ անսասան դիրք ունի.
Թեկուզ հայտնի գրագող է
Ու խայտառակ էպիգոն,
Բայց գիտե՞ք, թե փառաբանված
Քանի խոտան գիրք ունի:


            * * *
Առակ գրեցի. «Էշը թռչում է»,
Էշը բողոքեց՝ բա ես թռչո՞ւն եմ,
Ի՞նչ իրավունքով այդպես անտեղի
Վիրավորում ես մեր ազնիվ ցեղին:


            * * *
Տրեստի հաշվին նոր տուն կառուցեց,
Կերավ, լենք տվեց տրեստի հաշվին,
Եվ դատարանը երբ գործ հարուցեց,
Վնասը ծածկեց տրեստի հաշվին:


            * * *
                                                     Հ. Ալիևին
Քեզ ճանաչում ենք քո ժպիտից կեղծ,
Դու Թալեաթից նենգ, Թալեաթից տխեղձ...
Եվ գիտենք նաև, ով քծնու աղվես,
Որ սողալով ես բարձրացել այդպես
Եվ սողալով էլ մի օր կսատկես:


            * * *
Իմ հին բարեկամ, Ճանաչում եմ քեզ,
Ես քո բնույթը գիտեմ շատ վաղուց,
Առյուծի կողքին շողոմ աղվես ես,
Աղվեսի դիմաց՝ կատաղած առյուծ:


            * * *
Երեք նախագահ փոխվեց վեց ամսում,
Չորրորդը եկավ՝ եղածը քանդեց.
Թերթում գրեցին, որ կոլխոզը սույն-
Անշեղ վերելքի ճամփին է արդեն:


            * * *
Այս հանգաբանը ճակատի զոռով
Մրցանակներ է անընդհատ շահում,
Ի՞նչ փույթ գործերը թույլ են ու ճապաղ,
Մարդը իր գրչով մի տուն է պահում:


            * * *
Խոսում է Կանտից, անում մեջբերում,
Բայց թանը կաթից նա չի տարբերում:


            * * *
                                                              Լ-ին
Թունոտ ես այնքան ու մաղձոտ՝ հոգիդ,
Որ ճանճը անգամ չի նստում դեմքիդ:


            * * *
Ահա ձեզ հայտնի «Ծիրանի ծառի»
Նորահայտ մշակն ու հեղինակը,
Թեկուզ ոչ երգի խոսքն է իրենը,
Ոչ եղանակը:


            * * *
Կարդացել է նա մի քիչ «Սասնա ծուռ»
Եվ «Վարդանանքից» երկու տող սերտել.
Հիմա ամեն տեղ նա կուրծքն է ծեծում.
- Պատմությունն հայոց ես անգիր գիտեմ:


            * * *
Մի քիչ Շոպեն է լսել, մի քիչ Բախ,
Որդու անունը դրել Շոպենբախ:


            * * *
Պաշտոն է ուզում, թեկուզև՝ ստոր,
Թեկուզև ռոճիկ չստանա կարգին,
Միայն թե ունենա փափուկ բազկաթոռ,
Կողքին՝ հեռախոս, «Վոլգան»՝ միշտ տակին:


            * * *
Վերջացրել է զույգ համալսարան,
Բայց մնացել է նույն էշի բալան:


            * * *
Նա այստեղ-այնտեղ այնքան բողոքեց.
«Կաշառակեր է Չոփուռ Արսենը»,
Որ այդ Չոփուռից մի քիչ փող պոկեց
Ու կտրեց ձենը:


            * * *
Նա հոր ջանքերով բուհում ընդունվեց,
Փեսի օգնությամբ դիպլոմ ստացավ,
Դիսերտացիան էլ խնամին գրեց,
Քեռու թիկունքով գիտնական դարձավ:


            * * *
Քանի՜ տարի է՝ եզան պես համառ
Պայքարում է նա պաշտոնի համար:
Պետեր են գալիս, պետեր են գնում,
Բայց տեղակալ է նա միշտ էլ մնում:


            * * *
Խաբեց՝ տուն քանդեց,
Լափեց՝ յուղ կապեց,
Իսկ երբ բռնվեց,
Իրար խառնվեց.
- Հա՜յ, հարա՜յ, հասեք,
Մարդիկ, օգնեցե՜ք,
Կերածս մարսեմ:


            * * *
Ոչ ջութակ էր նա՝ ջութակի նման,
Ոչ թութակ էր նա՝ թութակի նման:
Տեսան, որ մարդը խելք չունի կարգին,
Առաջ քաշեցին, դարձրին խմբագիր:


            * * *
                                           Մի քննադատի
Նա ունի ուրույն իր խոսքն ու ոճը,
Գնահատման հարցում անաչառ է խիստ,
Ծանոթի առջև շարժում է պոչը,
Անծանոթներին քացի է տալիս:


            * * *
Հարմար կաբինետ, փափուկ բազկաթոռ,
Շիք գրասեղան, երազներ բազում,
Թանաք, թուղթ, գրիչ, հաճելի անդորր...
Մուսան է միայն նրան պակասում:


            * * *
Այն ո՞վ է ասում, թե Նազար չկա,
Եվ նազարական ավազակ չկա,
Իբր հեքիաթ է Նազարը եղել,
Իբր վաղուց ենք Նազարին թաղել:
Նազարին, ճիշտ է, մենք նոր չենք թաղել,
Բայց արի ու տես, որ խոր չենք թաղել.
Հին Նազարն իր մեջ նոր Նազար սնել,
Հին Նազարից՝ նոր Նազար է ծնվել:
Եվ նոր Նազարն այս իր նախորդի պես
Ոչ թե անտեղի ճանճ է փախցնում,
Այլ ճանճերին է հերոս դարձնում:
1981 թ.


            * * *
Լինում է այնպես, հիմարն էլ հաճախ
Դառնում է հանճար,
Մեզ՝ խելոքներիս
Դասեր է տալիս,
Սովորեցնում, թե ինչպես անենք՝
Իր ձեռքով փոսը գլորած քարը
Այդ փոսից հանենք:
Եվ մենք, որ այնքան
Խելոք ենք կյանքում,
Հիմարին էլ ենք հաճախ ենթարկվում,
Նրա դհոլ ու զուռնի տակ պարում,
Մեծարում նրան ու ծափահարում:
Է՜հ, ես ի՞նչ ասեմ աշխարհին այս սին,

Հիմարի քարը մեր խելոք գլխին:

ՊԱՅԾԱՌ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Վազգեն Օվյան՝ անհանգիստ սուր միտք, հզոր ասելիք և աներևակայելի աշխատասիրություն։ Վկան նրա վերջերս հրատարակված ստեղծագործություններն են, գրականության գրեթե բոլոր ժանրերում հավասարապես հանդես գալու տաղանդը։ Մանավանդ երգիծելու բնագավառում նա մրցակից չուներ։
Ընդհանրապես Վազգեն Օվյանի ստեղծագործության նշանակությունը բացառիկ է։ Դրա վառ օրինակը «Այս Ղարաբաղն է» փայլուն երկն է։ Կարդում եմ այն, և թվում է հեղինակը գրել է ոչ թե տարիներ առաջ, այլ այսօր, մեր օրերում։ Կանցնեն տարիներ, և երբ ստեղծվի Արցախի մասին գրական-գեղարվեստական մի անթոլոգիա, ապա անշուտ այն գլխավորելու է այդ շքեղ պոեմը։

Դա կոչ է, պատգամ՝ ուղղված նաև գալիք սերունդներին։ Դա հզոր տաղանդով հնչեցրած ղողանջ է, գեղարվեստական անգերազանցելի հարստություն, Արցախում ձեռք բերած մեծագործություններից մեկը։ Սա սովորական պատում չէ, այլ Արցախի դիմանկարը, ոգու խոյանքները, ինչու չէ, նաև հայրենի երկրամասի վսեմ նկարագիրը։

Ես գրեթե միակ արցախցին եմ, որ դեռևս ուսանողական տարիներին՝ 1962 թ. լուրջ խոսակցություն եմ ունեցել Վազգենի հետ, նրա «Թևան-դհոլ» երգիծական, ծաղրանկարային, պոեմի առնչությամբ։ Սակայն հետագա տարիներին մոտիկից շփվելով նրա հետ, զգացի, որ Օվյանը չափազանց ինքնատիպ և բնությունից շնորհված տաղանդավոր անհատականություն էր։ Բայց ինչպես ինքն էր խոստովանել, այդ ժամանակ լավ չգիտեր Արցախ-Ղարաբաղի պատմությունը։ Դրա համար էլ սկզբնական շրջանում տարվել էր ժամանակի մտայնության թեմաներով։

Մի բան սակայն պարզ է. գրել էր ստեղծագործական մեծ պաթոսով, իրեն հատուկ շիտակությամբ ու արվեստի բարձր չափանիշներով։ Այն գրել էր բոլոր հինգ զգայարանների արտասովոր լարումով ու տաղանդի փայլատակումով, ժամանակի գաղափարական արտահայտչական եղանակով։

Հաստատապես կարող եմ պնդել, որ Վազգեն Օվյանին էր վիճակված գրել Արցախում Ադրբեջանի իրականացրած քաղաքական ցեղասպանության պատմությունը՝ խտացված և ամբողջացված ներկայացնել բանաստեղծական ներշնչանքով։ Այլ խոսքերով՝ չափածո ժանրում ուրվագծել էր Արցախի վերապրած ողջ մղձավանջը, արցախցու ազատաբաղձ տանջանքները։

Վազգեն Օվյանը սովորական մահկանացու չէր, այլ պայծառ անհատականություն, մեծ հայրենասեր, բոլորիս աչքի առաջ հալվող-մաշվող, հայաթափվող Արցախի բանաստեղծը, մի ամբողջ սերնդի ճակատագրի պատմիչը։

ՇԱՀԵՆ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Երևան, սեպտեմբեր, 1999 թ.

Վազգեն Օվյան - Արցախական - Կարդում է Սիլվա Յուզբաշյանը

Տեսահոլովակը այստեղ՝ 

Վազգեն Օվյան - Պոեզիա - Կարդում է Սիլվա Յուզբաշյանը 

Տեսահոլովակը այստեղ՝ Vazgen Ovyan - Poezia - Silva Yuzbashyan

Ասք անմահության

(Հովհաննես Շիրազի հիշատակին)

Շիրազը Մասիս սարի բողոքն է
Ու հառաչանքը մեր Վանա ծովի,
Շիրազը Արաքս գետի մորմոքն է,
Անլուռ տանջանքը գերված Տարոնի:
Շիրազը հավերժ հոգու թրթիռ է:
Նոյի տապանից թռած աղավնին,
Մեսրոպ Մաշտոցի սրբացած գիրն է,
Տագնապի կանչը Ձենով Օհանի:
Շիրազն Ախթամար վանքի արցունքն է,
Չարից շղթայված Արտավազդ արքան,
Օտար ափերի հայի հարցմունքն է
Հայոց կռունկին՝ երկրից լո՞ւր չկա:
Շիրազը Սասնա հույսի Մհերն է,
Բախտի հենակը անտեր Սասնա տան,
Որբացած մանկանց արցունքի լեռն է՝
Լցված բաժակը ծով համբերության:
Շիրազն Անին է մեր ավերակված,
Արյունով գրված մեր պատմությունը,
Եվ մոխիրներից հրաշքով հառնված,
Վերածնված մեր Փյունիկ թռչունը:
Շիրազը գերված մեր Կարս քաղաքն է
Ու գետը Եփրատ՝ վշտից խելագար,
Մեր ոգու ցասումն ու աղաղակն է-
Ընդդեմ աստծո՝ կույր ու խլականջ:
Շիրազը հայոց դարավոր հարցն է
Եվ հարցականը չլուծված հարցի,
Շիրազը՝ պանդուխտ այն հայի լացն է,
Որ մոլորվել է ճամփեքին դարձի:
Շիրազը երգի գարնանամուտն է,
Գարնան հեղեղ է ու գարնան որոտ,
Երկնքում թևող զանգակ-արտույտ է,
Շողով ու ցողով բացվող առավոտ,
Շիրազն այն հզոր սիրո կրակն է,
Որ սրտերի մեջ երբեք չի մարում,
Եվ հայրենաշեն այն մեծ բանակն է,
Որի զինվորը չի դավաճանում:
Շիրազն հյութն է մեր անուշ խաղողի,
Կարասների մեջ գժվող մաճառը,
Շաղիկներ դարձած ժպիտն է հողի
Ու մեր դպրության անմահ հանճարը:
Շիրազն իմաստուն մեր ապուպապն է,
Մեր գերդաստանի մանուկն է անեղձ,
Եվ ավանդական մեր երգի թափն է՝
Նարեկից մինչև Եղիշե Չարենց:
Շիրազը մեր շեն օջախի ծուխն է,
Կարոտի լեռը ու խիղճը անբիծ,
Մեր ցավից պոռթկված այն հրաբուխն է,
Որ շպրտում է իր խառնարանից
Հրի փոխարեն՝
Լալ ու գոհարներ:
Շիրազն հավերժի հավերժող ձայնն է՝
Դարերից եկած՝ ուղղված դարերին,
Շիրազը հայոց վշտի արձանն է
Ու մոնումենտը գալիք օրերի:
Շիրազը չքնաղ մեր Երևանն է,
Արցախն ու Վանը, Եփրատն ու Անին,
Մեր Հրազդանն ու Մարութա սարն է,
Կապույտ ծփանքը՝ հրաշք Սևանի:
Շիրազը միշտ կա,
Մասիսը վկա,
Վկա Արագածն
Ու Սիսը վկա-
Քանի ապրում ենք այս երկնքի տակ-
Շիրազով պիտի մեր սիրտը բանանք,
Շիրազով պիտի չափենք մեր թափը,
Հայոց Շիրազով պիտի իմանանք
Մեր ոգու ուժն ու մեր սիրո չափը:

ՎԱԶԳԵՆ ՕՎՅԱՆ
1984 թիվ, 17-ին մարտի

Հարևանություն

Ես և Սեդրակ Մարգարիչը տասը տարվա պատը պատին հարևաններ ենք, և այդ տասը տարում իրար դեռ ոչ մի անգամ ցուրտ խոսք չենք ասել։ Բնակարանամուտի առաջին օրը նստած հեռուստացույց էի դիտում, մեկ էլ հանկարծ՝ թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, և միջնապատի ծեփը շռնդալով թափվեց նոր գնած բազմոցի վրա։

- Սեդրակ Մարգարի՛չ,- գոռացի,- այդ ի՞նչ բանի եք։
- Բան չկա, հարևան ջան,- պատասխանեց,- մի երկու մեխ է, հիմա կվերջացնեմ։
Երբ նա վերջացրեց իր երկու մեխը, ես իսկույն խանութ վազեցի, կես կիլո մեխ գնեցի ու սկսեցի շարել պատին՝ թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ...

Հիմա էլ Սեդրակ Մարգարիչը սկսեց այն կողմից.
- Արամ Ազատի՛չ, ի սեր աստծո, մի քիչ կամաց, պատին սվաղ չմնաց։
- Բան չկա, Սեդրակ Մարգարիչ,- պատասխանեցի,- մի կես կիլո մեխ է, շուտով կվերջացնեմ։

Երկու ամսից հետո Սեդրակ Մարգարիչն իր կնոջ ծննդյան օրն էր նշում։ Բաժակաճառեր, ծափ, ծիծաղ, աղմուկ ու աղաղակ։ Մրցություն էր ծավալվել, բոլորն էլ ուզում էին մեկը մյուսից բարձր գոռալ։
Բռունցքով ծեծեցի պատը՝ չլսեցին։ Կոշիկներով ծեծեցի՝ չլսելուն դրեցին։ Սկսեցի մուրճով ծեծել։

- Սեդրակ Մարգարի՜չ, խնդրում եմ մի քիչ կամաց, գլուխս պայթում է։
Սեդրակ Մարգարիչը գինով էր, բարձր տրամադրությամբ պատասխանեց.
- Հարևան ջան, ցավդ տանեմ, խնդրում եմ վատ բան չկարծես, այս աղմուկը բարի նպատակների աղմուկ է։

Հաջորդ կիրակի հավաքեցի մեր բակի հայտնի աղմկարարներին ու սկսնակ կլարնետիստներին և կնոջս ծննդյան օրն այնպիսի մակարդակով նշեցի, որ Սեդրակ Մարգարիչի նյարդերը չդիմացան, գլուխն առավ ափերի մեջ ու շատ քաղաքավարի բղավեց.
- Արամ Ազատի՛չ, ախր, գիշերվա ժամը մեկն է:
- Խնդրում եմ ներող լինեք, հարևան ջան,- պատասխանեցի,- այսօր կնոջս ծննդյան օրն է, կաշխատեմ առավոտյան ժամը վեցին լավ հարևանների կենացով ամեն ինչ հաջողությամբ վերջացնել։

Ձմեռնամուտին Սեդրակ Մարգարիչն իր բնակարանում վառարան դրեց, և խողովակը հրացանի փողի պես ուղղեց դեպի մեր պատշգամբը։
- Սեդրակ Մարգարի՜չ,- ասացի,- թույլ տվեք իմանալ, այս ի՞նչ ծուխ է։
- Բան չկա,- պատասխանեց,- փայտ չունենք, թեփ ենք վառում։

Ես, առանց երկար-բարակ մտածելու, իսկույն մեր վառարանի խողովակը հեռահար հրանոթի փողի պես ուղղեցի դեպի նրանց պատշգամբը։
- Արամ Ազատի՜չ,- վիզը պատշգամբից ձգեց Սեդրակ Մարգարիչը,- ախր, խեղդվեցինք, այս ի՞նչ զզվելի ծուխ է։
- Դատարկ բան է,- պատասխանեցի,- մազութ չեմ գտել, ստիպված սոլյարկա ենք վառում։

Սեդրակ Մարգարիչն իր աղջկա համար դաշնամուր գնեց, իսկ ես դաշնամուրի ձայնը խլացնելու նպատակով, տղայիս համար դհոլ գնեցի, ինձ համար՝ զուռնա, կնոջս համար՝ գալարափող, աղջկաս համար՝ ջութակ։
Սեդրակ Մարգարիչը մի պստիկ շուն գնեց, իսկ ես մեր բնակարանում տեղավորեցի գայլախեղդ հսկա մի գամփռ։ Երբ այն կողմից Սեդրակ Մարգարիչի խղճուկ շնիկը «ծա՛վ-ծա՛վ» էր անում, մեր գամփռն այնպիսի բասով էր պատասխանում, որ ամբողջ շենքը դղրդում էր։

Եթե վաղը Սեդրակ Մարգարիչը հանկարծ փորձի իր բնակարանում արջ պահել, ես Աֆրիկայից կամ Հնդկաստանից փիղ բերել կտամ։

Ավանդապատում կամ պատմվածք տատիս մասին

Շատ ու շատ տարիներ առաջ, երբ դեռ նոր էր Աստված ստեղծել ծառերն ու ծաղիկները, ծովերն ու գետերը, լեռներն ու անտառները, երկինքն այնքան ցածր էր, որ նապաստակներն անգամ կանգում էին լեռների գագաթներին, հոտոտում աստղերը։ Լուսինը քիչ էր մնում դիպչեր բարձր ծառերի ճյուղերին, արեգակը մի քիչ լուսնից բարձր էր։ Սկզբում ոչ ոք չէր իմանում, որ աստղերը ոսկուց ու ադամանդից էին, և մարդիկ ապրում էին հաշտ ու խաղաղ։ Բայց շուտով նրանք հասկացան այդ, բարձր աստիճաններ պատրաստեցին, բարձրացան երկինք ու սկսեցին ջարդել աստղերը։ Բոլորն էլ ցանկանում էին հարստանալ։ Ոսկու տենդով արբած մարդիկ բզկտում էին իրար։ Գիշեր-ցերեկ ջարդում էին աստղերը, մեկը մյուսից գողանում ոսկու և ադամանդի թանկարժեք կտորները, տանում թաքցնում որտեղ որ կարող են։ Սկսեցին պատերազմները. սկզբում տերությունն էր կռվում տերության դեմ, ցեղը՝ ցեղի դեմ, հետո գյուղը ելավ գյուղի դեմ, քաղաքը՝ քաղաքի դեմ, հարևանը՝ հարևանի դեմ, եղբայրը՝ եղբոր դեմ։ Եղան մեծ արյունահեղություններ։ Ով ուժեղ էր, նա էլ հարստանում էր, թույլերին սպանում։ Թագավորներն ուզում էին, որ իրենց թագերը, գահերը, պալատների սյունները զուտ ոսկուց և ադամանդից լինեն։ Թագուհիները շողշողում էին արծաթի, ոսկու, ադամանդի մեջ։ Իշխանները ման էին գալիս ոսկե գավազաններով և արծաթե կառքերով։ Այդ ամենից հասարակ ժողովրդին բաժին չէր հասնում։

Աստված վերևից տեսավ մարդկային այս անարդարությունն ու անհավասարությունը և խիստ զայրացավ՝ այդ ովքե՞ր և ի՞նչ իրավունքով են ջարդում իմ ստեղծած աստղերը։ Եվ նրա կամքով երկինքը բարձրացավ ու սկսվեց Մեծ ջրհեղեղը։ Շատ քաղաքներ, գյուղեր, լեռներ, անտառներ, այգիներ մնացին ջրերի տակ։ Եվ եթե չլիներ Նոյ նահապետը, մարդկային ցեղը իսպառ կվերանար աշխարհի երեսից...

Դա պատմում է տատս։ Ումի՞ց է լսել այս առասպելը, իր տատի՞ց, թե՞ պապից։ Չգիտեմ։ Գուցե ինքն է հորինել…
Ես վաղ մանկությունից սիրում էի լսել մեծերի պատմած ավանդություններն ու լեգենդները, հեքիաթներն ու զրույցները։
Տատս, այդ անմեղ, բարի, հաճախ երեխայի պես միամիտ կինն ունի իր ուրույն պատմելաձևը, իր ոճը։ Նրա անկեղծությունն ու միամտությունը հաճախ հասնում էր սրամիտ ու գեղեցիկ անեկդոտների։ Այսպես, նա մի օր կանչեց մորս, թե՝ ռադիոն անջատիր, ուզում եմ լողանալ։ Մայրս զարմացավ, իսկ նա՝ «Աղջի, բա ամոթ չի՞... խոսողն էլի կնիկ լիներ, ոչինչ, տղամարդ է»։

Տատիս ավագ քույրը՝ Նանա բիբին, մահամերձ էր։ Նա իր մահկանացուն կնքելուց առաջ տատիս ասաց. «Մանիշակ, աչքերս դու քո ձեռքով կփակես։ Տես, հա, շատ լաց չլինես, թե չէ՝ շատ կնեղանամ... Էն անունը կտրած Գյուլլուհուն կասես իմ կողմից, որ ինքն ինձ լողացնի ու շորերս հագցնի։ Հա, քանի միտս է, ասեմ՝ թող բրդե փափուկ գուլպաներս չմոռանա։ Գիտես, չէ՞, ոտքերիցս շատ եմ խեղճ»։ Տատս թաշկինակը մոտեցրեց աչքերին ու խոսեց. «Նանա աքա, ախր, ինչի՞ ես էդքան թայդի ընկնում (այսինքն՝ շտապում), իմանում ես, թե էն աշխարքում լա՞վ է։ Ախր, գնացողն էլ ետ չի գալիս, է՜, ետ չի գալիս»։

Հետո սկսեցին հիշել իրենց անցած գնացած օրերը։ «Մանիշակ, միտդ է...»։ «Նանա աքա, բա քո մի՞տն է, էն որ Սանգարում արտ էինք քաղահանում...»։ Տատս սկսեց իր պատմությունը, վերջացրեց։ Նանա բիբին նույնպես վերջացել էր։ Տատս մատներով փակեց նրա կոպերը, համբուրեց արդեն սառած ճակատն ու ասաց. «Նանա աքա, է, քե մատաղ, լավ բան չարեցիր...»։
- Ինչպիսի մարդ էր պապս...

Տատս տխուր ժպտում է, ապա մի պահ ամփոփվում ինքն իր մեջ ու պատմում.
- Թուխ բեղեր ուներ պապդ, թուխ հոնքեր, թուխ ճակատ՝ թուխ մազեր վրան։ Նստում էր թուխ ձին ու թուխ փափախի տակից բոցկլտում էին թուխ աչքերը։ Ջահել-ջիվան տղա էր...
Այստեղ մի պահ կարկամում է ձայնը, աչքերը ջրակալում են։

- Հանդից եկավ տուն, պառկեց թախտին ու մղկտում էր ցավից։ Ոչ սուրբ Սարիբեկը օգնեց, ոչ հեքիմ Մանասը։ Աստված չլսեց ձայնս։ Խեղճ մարդը լուսաբացին մոմի պես թրթռաց, մոմի պես հանգավ։ Քսանչորսը դեռ չէր լրացել։
Տատս ամուսնու, այսինքն՝ պապիս մահից հետո ապրեց վաթսուն տարի ու երբեք չմոռացավ նրան։
Գարնանամուտին ընկավ անկողին։ Նա իր վերջին օրերն էր ապրում։ Երբ արդեն զգաց, որ մահը մոտ է, կանչեց հորս, բռնեց նրա ձեռքն ու կամաց, շատ կամաց ասաց.

- Մի բան եմ խնդրում,- և նա վերջին անգամ նայեց պատից կախած պապիս լուսանկարին ու հառաչեց,- ինձ էն ջահել ջիվանի մոտ չթաղեք... ամոթ է։
Հրաշք կին էր տատս։

«Կապույտ տարիներ» վիպակից

Վազգեն ՕՎՅԱՆ: Կապույտ տարիներ

Օգտակար խորհուրդներ անփորձ կնամոլներին

Հանրահայտ երգն ասում է. «Ծառերը ծաղկում են տարին մի անգամ...»։ Բայց դու ծառ չես, ինչո՞ւ կյանքում միայն մի անգամ ծաղկես։ Մի երգ, որ կրկնում ես շարունակ, ձանձրանում ես, մի կերակուրը, որ չորս անգամ իրար վրա ուտում ես՝ էլի ես ձանձրանում։ Կարո՞ղ ես վեց անգամ դիտել միևնույն ներկայացումը կամ կինոն ու՝ չձանձրանալ։

Այդպես էլ ամուսնությունը։
Երկու տարի մի կնոջ հետ ապրել ես, իրար «ջան» եք ասել, «ջան» լսել, և սիրտդ մի ուրիշ կնիկ է մտել։ Այստեղ ամաչելու ու վարանելու բան չկա, որ կնիկդ մի օր «ջան» է ասում, դու էլ «չոռ» ասա։ Բան է, եթե ինքը «չոռ»-իդ «ջան»-ով պատասախանի, հիմա էլ «զահուրմար» ասա։ Ու կտաք՝ կռվեք։ Դե պարզ բան է, կռվի մեջ չամիչ չեն բաժանում... Կնիկդ հենց որ հերանց տան ճանապարհը բռնեց, դու էլ սիրեկանիդ տան ճանապարհը բռնիր։

Սիրեկանիդ անունն ի՞նչ է. ասենք՝ Մերի է։ Գնում ասում ես՝ Մերի, ախր, ինչո՞ւ առաջինը քեզ չեմ հանդիպել ու քեզ հետ կյանքս կապել։ Վե՛րջ, սպանես էլ, ես քեզնից հեռացողը չեմ։ Եթե մի քիչ համառի, լվացքի թոկը վիզդ գցի և ցույց տուր, որ իսկապես ուզում ես կախվել։ Բան է, թե որ չհավատա, թոկի մի ծայրն էլ նրա վիզը գցիր ու ասա՝ միասին ենք կախվում։

Երկրորդ կնոջդ հետ արդեն մի վեց ամիս ապրել ես, և հանկարծ մի ուրիշն է սիրտդ մտել։ Հիմա կարող ես շաբաթը երկու անգամ հարբած տուն գալ, ամեն դատարկ բանի համար կռիվ սարքել, երանի տալ այն օրերին, երբ ապրում էիր առաջին կնոջդ հետ։ «Ինչպե՜ս սխալվեցի,- կասես,- իմ գյոզալական կնիկը թողած, այս օձն ինչպե՜ս փաթաթվեց վզիս»։

Վերջ, հասել ես նպատակիդ։ Կարող ես երրորդ աչքադրած կնկա դուռը շատ քաղաքավարի ծեծել, մտնել ներս, մի երեք բերան հառաչել, մի երկու կաթիլ արցունք գցել։ Կանայք տղամարդկանց սրտին այնքան չեն հավատում, որքան այդ երկու կաթիլ արցունքին։

Երրորդ ամուսնությունից հետո մի երկու տարի կհանգստանաս, ուժ կհավաքես չորրորդ ամուսնության համար։ Եթե կնիկդ աղջիկ բերի, կբողոքես. «Ինչո՞ւ աղջիկ և ոչ տղա»։ Իսկ եթե տղա բերի, կասես. «Ինձ նման չի, ուրիշից է»։ Եթե ոչ տղա բերի, ոչ էլ աղջիկ, ազատ ես, գնացք նստիր ու չվիր պատահական քաղաքի ուղղությամբ։ Պատահական քաղաքում կարող ես պսակվել նաև ջահել հարսնացուի հետ և ձևացնել ամուրի։ Հո ճակատիդ գրած չի, որ դրանից առաջ երեք անգամ հաջողությամբ պսակվել ես և հաջողությամբ բաժանվել։

Այսպես կանցնի մի տարի, երկու տարի, և մի օր էլ քո նախկին կանանցից որևէ մեկը կիմանա հասցեդ, կբողոքի, որ ալիմենտ չես վճարում, չորրորդ կնիկդ քեզ կանվանի խաբեբայի մեկը և հենց առաջինն ինքը կբաժանվի քեզնից։

Այստեղ դու այլևս անելիք չունես, եղած-չեղածդ հավաքիր, և եթե շատ ես շտապում, ինքնաթիռ նստիր ու բռնիր մի ուրիշ քաղաքի ճանապարհ... Սրանից դենը քո գործը դու լավ գիտես, որովհետև բավականին փորձ ես կուտակել։ Հինգերորդ պսակից հետո էլ կարող ես սեզոն գնալ, ծանոթանալ մի ուրիշ՝ սեզոնում ամուսնուն կորցրած կնոջ հետ։ Բան է, եթե դրա ամուսինը հայտնվի, թողիր ու փախիր, իսկ եթե չհայտնվի, մի ուրիշ տեղ սեզոն գնա ու մի անգամ էլ բախտդ փորձիր։

Հայտնի բան է՝ ծառը որ ծառ է, տարին մի անգամ ծաղկում է, էլի հավերժական չի, կամաց-կամաց ծերանում է, շարքից դուրս գալիս։

Ճիշտ է, դու ծառ չես, մարդ ես, և մի օր էլ զգում ես, որ չունես նախկին ուժն ու եռանդը, գլխիդ մազերը ճերմակել են, դեմքդ՝ կնճռոտվել, ձայնդ՝ խզվել, աչքերիդ՝ լույսը պակասել... Քեզ ի՞նչ է մնում, մի տաքուկ անկյուն գտիր, թիկնիր բարձին ու ինքդ քեզ համար երգիր.

- Երեկ լավ էր, քանց թե էսօր, խաղերումեն բեզարիլ իմ...
Որ «խաղերումեն» լրիվ բեզարես պրծնես, բոլորովին չամաչես, կհեռագրես քո նախկին կանանց ու երեխաներին. «Մեռնում եմ, վախենում եմ թաղող չլինի»։

Բայց այստեղ վախենալու բան չկա, թաղողներ կգտնվեն, իսկ թե ով գերեզմանիդ մի քար կդնի, աստված գիտե...

Թե՛ արձակում և թե՛ պոեզիայում Օվյանի խոսքը թարմ էր, ինքնուրույն

ՄԱՔՍԻՄ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
գրող, հրապարակախոս

Վազգեն Օվյանը վառ արտահայտված անհատականություն էր մեր գրական անդաստանում՝ ոչ միայն իր ստեղծագործություններով, այլ նաև իր կեցվածքով, մարդկային դրսևորումներով։ Ի տարբերություն շատերիս, նա վաղ մտավ գրական աշխարհ, դեռ դպրոցական տարիներից նրա բանաստեղծություններն ու ֆելիետոնները տպագրվում էին «Խորհրդային Ղարաբաղում»։ Հատկապես ֆելիետոնները և երգիծական ոտանավորներն առաջ էին բերում ընթերցողների քրքիջն ու հրճվանքը։ Մարդիկ կարիք ունեին քրքջալ այն այլանդակ երևույթների վրա, որ կային կյանքում։

Երկար տարիներ մենք աշխատել ենք մարզային ռադիոյում, նստում էինք նույն աշխատասենյակում, դեմ-դիմաց։ Առավոտ կանուխ, մենք շուտ էինք գալիս աշխատանքի, նա բացում էր իրենից անբաժան թղթապանակը, այնտեղից հանում, ինչպես ասում են, դեռ թանաքը չչորացած թերթիկները ու սկսում կարդալ։ Գիշերները նա շատ էր աշխատում, կարդում էր նոր գրած բանաստեղծությունները, որոնք ի մեծի մասի երգիծական բնույթ ունեին։ Լավ հումոր էր, երբեմն կծու երգիծանք, քահ-քահ ծիծաղում էինք։

Վ. Օվյանի պոեզիայում նկատվում էր էպիկական շունչ, և նրան խորհուրդ էի տալիս, որ անցնի արձակի։ Իմ հորդո՞րն էր, թե՞ ուղղակի նրա տաղանդն էր հուշում, անցավ արձակի, և այստեղ էլ տեղի ունեցավ նույնը՝ կյանքի թարմ ընկալում, ինքնատիպ հուզական արձակ։ Ընդհանրապես, Վազգեն Օվյանը բազմակողմանի տաղանդի տեր էր և հետագայում, երբ հասունացել էր, գրեց դրամատիկական գործեր, որոնք հաջողությամբ բեմադրվեցին Ստեփանակերտի դրամատիկական թատրոնում։

Երբ առաջին բանաստեղծությունները, առաջին գիրքը հրատարակվեց, մամուլը, գրասեր հասարակությունը ծափողջույններով դիմավորեց... Թե՛ արձակում և թե՛ պոեզիայում Օվյանի խոսքը թարմ էր, ինքնուրույն։ Սիրում էին նրա պոեզիան, նույնը նաև նրա պատմվածքները. երբ առանձին գրքով լույս տեսան, նրանք, Շիրազի ասած, գարնանամուտի թարմություն էին բերել՝ իր գյուղից, իր ապրումներից, իր ծննդավայրից, իր լեռնային միջավայրից... Դա գալիս էր գրողի տաղանդի բնույթից, անձնական նկարագրից։

Անկեղծ էր ու հավատավոր, մանկան պես միամիտ։ Բառն ընկալում էր իր նախնական իմաստով, վարքագծի երկիմաստությունը չէր ընդունում, չէր ընկալում։ Նրան կարելի էր հեշտ մոլորեցնել։ Աշխատանքի բերումով, թերևս ընկերական հարաբերությունների թելադրանքով դիտողություն էի անում, նրա փոխարեն վրդովվում. Տնաշեն, ասում էի, ամեն ասածի մի հավատա։ Բայց ո՞ւմ ես ասում։ Մարդն այդպիսին էր, անկեղծ ու հավատավոր, և այդպիսին էլ մնաց գրականության մեջ։ Գուցե բնավորության և ի վերջո տաղանդի այդ գիծը այն երակն էր, որ իսկապես նրա գրականությունը դարձնում է արժեքավոր։

Մեր Արցախյան շարժման ամբողջ ընթացքում երկու բան կսկիծի նման անընդհատ հետապնդում էր. որ եթե մեր Շարժման մեջ կենդանի լիներ Սևակը, այն ինչպիսի հզոր լիցք կստանար նրա խոսքից։ Այս նույն միտքը ես կապում եմ նաև Վազգեն Օվյանի հետ. որ եթե նա կենդանի լիներ, ինչպե՜ս կփայլատակեր իսկապես նրա մեծ երգիծանքը, հատկապես ադրբեջանական մամուլի դեմ գաղափարական պայքարում։ Բայց, ավա՜ղ, կյանքը տնօրինեց այլ կերպ։

Սակայն, այնուամենայնիվ, այն գաղափարները, հանուն որոնց ապրում ու ստեղծագործում էր, նախակարապետը եղան այն գոյապայքարի, որ տեղի ունեցավ նրանից հետո։ Այսօր, կարծում եմ, մեր քաղաքացիական, մարդկային պարտքն է, որպեսզի վերհիշենք մեր գործընկերոջը, մեր տաղանդավոր գրողին։

Մոխրամանը

Գուշակուհին քառասունն անց, կարմիր թշերով, թուխ աչք-ունքով կին էր, և ինչպես բոլոր գուշակները, պնդերեսի մեկն էր։

Տիկին Անուշն ուզում էր դուռը փակել նրա առջև, բայց փոշմանեց ու ասաց.
- Լավ, խոսիր՝ տեսնենք։

Գուշակուհին բռնեց նրա ձեռքն ու ասաց.
- Ձեր տան վրա մի սև օձ է կախվել, ուզում է քեզ խայթել:
Տիկին Անուշը հիշեց իր տեգերկնոջ վեճն ու շարժեց գլուխը.
- Հա, այդ մեկը ճիշտ է։

Գուշակուհին ասաց.
- Քեզ հետ վերջերս մի անախորժ դեպք է պատահել։
Տիկին Անուշը մի քանի օր առաջ ինչ-որ դատարկ բանի համար գժտվել էր ամուսնու հետ, և խոնարհեց գլուխը.
- Այո։

Գուշակուհին ասաց.
- Մոտ ապագայում ձեզ հետ մի տխուր դեպք պիտի պատահի... Մի հուզվիր, վիշտը թեթև կլինի։
Տիկին Անուշը հիշեց հարյուրամյա պապին և համարյա նույն տարիքի կեսրոջն ու ճպճպացրեց աչքերը։
- Լավ, շարունակիր։

Գուշակուհին շարունակեց.
- Այս շենքում մի կին քո բարին չի ցանկանում։ Իսկ դու չափազանց անկեղծ կին ես, ամենքի առաջ սիրտդ բացում ես։
- Այդպես է,- չգիտես ինչու ուրախացավ տիկին Անուշը և աթոռ առաջարկեց նրան։- Խնդրում եմ, շարունակիր։

Գուշակուհին աչքը գցեց սեղանին դրած արծաթե մոխրամանին ու ասաց.
- Դու կասկածում ես ամուսնուդ հավատարմության վրա։ Մի կին, որ քո մատի եղունգը չարժե, ուզում է խաղալ քո բախտի հետ։
- Այդպես է,- հառաչեց տիկին Անուշը։- Այդ զզվելին աշխատում է ամուսնուս մոտ։ Տնտեսագետ է։

Գուշակուհին գույնզգույն թելեր պահանջեց, թելերը կցմցեց իրար ու ասաց.
- Այս մի սև թելով սև օձի բերանն եմ փակում, այս մի դեղին թելով վատդ ցանկացողի ոտն եմ կապում, այս կանաչ թելով էդ տնտեսագետի աչքն եմ հանում, այս մի կարմիր թելով բացում եմ բախտիդ դուռը։ Եղավ քառասուն ռուբլի։

Գուշակուհին ստացավ պահանջած գումարը, ելավ տեղից, ժպտաց խորամանկ ու արագ-արագ վրա տվեց.
- Ձեր տանն այսօր անհաճելի վեճ ու զրույց կլինի և մի թեթև կորուստ։
- Կորո՞ւստ,- ճչաց տիկին Անուշը, բայց գնչուհին արդեն փողոցումն էր։

Երեկոյան, երբ տիկին Անուշն այս ամենը պատմեց ամուսնուն, վերջինս խիստ զայրացավ, անվանեց նրան քաղքենի, հետամնաց ու տգետ։
Տիկին Անուշն էլ իր հերթին վիրավորական խոսքեր ասաց ամուսնուն ու նետեց.
- Այո, նա ամեն ինչ ճիշտ է գուշակել։ Նա այդպես էլ ասաց. «Այսօր ձեր տանը խոսք ու զրույց կլինի և...»։

Ամուսինը ծխախոտ վառեց, ծուխը ներս քաշեց, ուզում էր լուցկու վառած հատիկը նետել մոխրամանի մեջ, և մոխրամանը, որ միշտ սեղանին էր լինում, հիմա այնտեղ չէր:
- Եվ ի՞նչ,- հարցրեց ամուսինը։
Տիկին Անուշը նոր միայն հասկացավ, որ արծաթե մոխրամանը գուշակուհին թռցրել է, ընկավ բազմոցին ու փշրված ձայնով ասաց.
- Եվ մի կորուստ: Մոխրամանը չկա...

Ծափերը

             Լեոնիդ Ենգիբարյանի պայծառ հիշատակին

Ձեռնածուն ուրիշ նոր ֆոկուս ցույց տվեց։ Նա ճերմակ թաշկինակը փաթաթեց ճերմակ թղթի մեջ, թափահարեց օդում, փոքրիկ փաթեթի միջից մի վարդագույն թաշկինակ ընկավ։ Վարդագույն թաշկինակը փաթաթեց՝ կապույտ թաշկինակ հանեց, կապույտը փաթաթեց՝ ոչ մի բան չհանեց։

- Հայրի՛կ,- առաջին շարքում նստած փոքրիկ շիկահեր տղան բռնեց հոր թևը, ականջին շշնջաց,- ես ծաղրածու եմ ուզում։
- Որ քեզ խելոք չպահես, ծաղրածուն կխռովի,- պատասխանեց հայրը։- Հապա մի լավ նայիր, տես ֆոկուսնիկ քեռին ինչ է անում։

Երկու տղամարդ ներս բերեցին երկու մեծ արկղ, ձեռնածուն ձեռքով մոտ կանչեց անկյունում կանգնած բաց սրունքներով աղջկան, պառկեցրեց դարչնագույն արկղի մեջ, կարմիր շորով ծածկեց։ Հաղթ ուսերով տղամարդը թեթև փետուրի պես մի ձեռքով վեր բարձրացրեց արկղը, պտտեցրեց ու դրեց գետնին։ Ձեռնածուն վերցրեց կարմիր ծածկոցը, հանդիսատեսներին ցույց տվեց դատարկ արկղը և ապա մոտեցավ, բացեց երկրորդ արկղի կափարիչը։ Երկրորդ արկղից թռավ բաց սրունքներով աղջիկը, ժպտաց հանդիսատեսներին։

- Հայրիկ, իսկ որտե՞ղ են ծաղրածուները,- հարցրեց տղան։- Որտե՞ղ են կարմիր, կանաչ, կապույտ թասակավոր ծաղրածուները։
- Եթե խելոք չմնաս, ես քեզ համար հեծանիվ չեմ գնի,- ասաց հայրը։
- Ես հեծանիվ չեմ ուզում, ծաղրածու եմ ուզում։
- Հապա նայիր, առյուծներն են գալիս։

Ժոկեյի կանաչ տաբատով, երկար մազերով, երկարաճիտ կոշիկներով աղջիկը մտրակը թափահարելով ներս բերեց երկու առյուծի։ Մտրակի շրխկոցների տակ առյուծները խեղճացան ու պառկեցին գետնին։ Աղջիկը վառեց բարձր գմբեթից կախած օղակը, թափահարեց մտրակն ու գոչեց.
- Ալե՜յ, հո՛պ...

Առյուծներն իրար ետևից ցատկեցին հրե օղակների միջով։ Նույն բանը կրկնվեց երեք անգամ, միայն այն տարբերությամբ, որ վերջին ցատկի ժամանակ առյուծներն ավելի բարձր էին մռնչում։

Այնուհետև եկավ փիղը, աղջկա հրամանով չոքեց, պառկեց, կանգնեց զույգ ոտքերի վրա ու կնճիթը թափահարեց։ Ուղտերն իրենց բրդոտ սապատները ճոճելով, պտտվեցին կլոր հարթակում, արջերը մրթմրթալով հեծանիվ քշեցին, շները վազեցին ֆուտբոլի գնդակի ետևից, նապաստակն ու գայլը պառկեցին կողք-կողքի...

Տղայի համար առյուծները, ուղտերը, արջերը, գայլն ու նապաստակը խրտվիլակներ էին, բայց, այնուամենայնիվ, փիղը մեղք էր, որովհետև չոքում, զույգ ոտքերի վրա կանգնում էր մեծ դժվարությամբ, և ո՞վ գիտե, գուցե լա՞ց էր լինում։

- Ես ծաղրածու եմ ուզում, իսկական ծաղրածու,- գոչեց տղան և դահլիճը ծիծաղեց։
- Ամոթ է,- սաստեց հայրը,- ես քեզ այլևս կրկես չեմ բերի։
- Բայց ես ծաղրածու եմ ուզում,- նա թախանձանքով նայեց հոր դեմքին և ուռցրեց այտերը։- Որտե՞ղ են ծաղրածուները։
- Քեզանից լավ ծաղրածո՞ւ,- իբր սրամտեց հայրը։- Տզտզանի մեկը։

Երաժշտությունը թնդաց, նույն պահին հայտնվեցին օդային մարմնամարզուհիները՝ փայլփլուն, մարմիններն ամուր սեղմած մայկաներով ու կիսավարտիքներով, կախվեցին օղակներից, սկսեցին ճոճվել օդում՝ բարձր գմբեթի տակ։ Հզոր յուպիտերների լույսի ներքո նրանք գեղեցիկ էին, շլացուցիչ, գայթակղող ու եթերային։ Վարդագույն մայկայով ու կիսավարտիքով աղջիկը ակրոբատիկ ցատկեր կատարեց, գալարվեց օձի պես, տարածեց վարդագույն թևերը, նազանքով խոնարհվեց հանդիսատեսներին։

- Լավ է, չէ՞,- հայրը շոյեց տղայի գլուխը։
- Չգիտեմ,- տղան շարժեց ուսերը։- Ես ծաղրածու եմ ուզում։
- Դու քո ծաղրածուներով մեզ սպանեցիր։ Խնդրեմ, ահա նրանք գալիս են։

Ծաղրածուները երկուսն էին՝ մեկը կանաչ, ծոպավոր թասակով, բավականին մեծ-մեծ կոշիկներով և տաբատի նեղ փողքերով, մյուսը՝ երկար, նարնջագույն քթով, երկփեղկված ճաղատով ու պոմիդորի պես կարմիր այտերով։ Ճաղատը ապտակեց ծոպավոր թասակավորին, ծոպավոր թասակավորը գրպանից հանեց մուրճը, խփեց նրա գլխին, ճաղատից ճարճատելով կայծեր թռան։ Դահլիճը ծիծաղեց։ Ճաղատը հարձակվեց նրա վրա, պոկեց քիթը, և որովհետև դա քիթ չէր, այլ իսկական գազար, դանակով բաժանեց երկու հավասար մասի, կեսը վերադարձրեց տիրոջը, կեսն ինքը կերավ։ Դահլիճը ծիծաղեց։

Ճաղատը գրպանից հանեց օղու թե լիմոնադի շիշը, պարունակությունը դատարկեց թասակավորի կոկորդի մեջ, մատով սեղմեց նրա ճակատը, թասակավորի զույգ ականջներից ջուր շատրվանեց։
Դահլիճը ծիծաղեց։

Ճաղատ ծաղրածուն նայեց, տեսավ առաջին շարքում, հոր կողքին նստած շիկահեր մանչուկին, մոտեցավ, գրպանից մի կարմիր խնձոր հանեց, մեկնեց նրան ու ասաց.
- Բալի՛կ, սա այն հրաշք խնձորներից է, որ միշտ հեքիաթների վերջում ընկնում է երկնքից։ Հապա՛ փորձիր։

Տղան գիտեր, որ դա իսկական խնձոր չէր, այլ ծաղրածուի հերթական ֆոկուսն էր, պատասխանեց.
- Ծաղրածո՛ւ, չեմ ուզում, հեքիաթների խնձորները համ չունեն։
Դահլիճը և՛ ծիծաղեց, և՛ ծափահարեց։ Ծափերն ուղղված էին շիկահեր տղային, ծիծաղը՝ ծաղրածուին։

* * *
Նա առավոտյան պտտվեց կրկեսի շենքի շուրջը։ Ջրավազանի մոտ կանգնած անծանոթ մարդը նկատեց ու հարցրեց.
- Պստիկ, ո՞ւմ ես որոնում։
- Ես ուզում եմ խոսել ծաղրածուի հետ,- մեծավարի պատասխանեց տղան։
- Ծաղրածուները շատ են։
- Գիտեմ,- ասաց տղան։- Ես ուզում եմ խոսել այն ճաղատ ծաղրածուի հետ, որն ինձ երեկ ուզում էր հյուրասիրել հեքիաթի խնձորով։
- Ահա թե ի՜նչ,- անծանոթը մեկնեց ձեռքը։- Դե, ուրեմն, նախ և առաջ ծանոթանանք։ Անտոն Պլատոնովիչ։ Վաստակավոր արտիստ։

Տղան նույնպես ասաց իր անուն-հայրանունը ու հարցրեց.
- Իսկ ինչո՞ւ դուք ճաղատ չեք։
- Ես միայն արենայում ելույթների ժամանակ եմ ճաղատանում։ Իսկ դու ինչի՞ մասին ես ուզում խոսել ինձ հետ։

- Ես ուզում եմ ծաղրածու դառնալ։ Դրա համար ի՞նչ է հարկավոր։
- Հումորի զգացում, տղաս։ Իսկ դու այդ մեկն արդեն ունես, երեկոյան տեսանք։
- Բայց ես ուզում եմ մե՜ծ, շա՜տ մեծ ծաղրածու դառնալ։
- Դա, իհարկե, դժվար է, բայց ոչ անհնարին։

- Ես ուզում եմ, որ մարդիկ չծիծաղեն ծաղրածուների վրա։
- Չծիծաղեն ծաղրածուների վրա՞,- ծաղրածուն լրջացավ։- Բայց դա ինչպե՞ս հասկանալ։
- Ծաղրածուն մարդ է, չէ՞ ։
- Իհարկե, մարդ է։
- Ծաղրածուն ուզում է, որ ամենքը ծիծաղեն վատ մարդկանց վրա։
- Ահա թե դու ինչպիսինն ես, շեկլիկ,- ծաղրածուն քնքշանքով շոյեց նրա մազերը։- Այդքան պստլիկ ու այդքան մեծ երազներ։ Զարմանալի է։ Իսկ ո՞վ գիտե, գուցե մի օր մենք հանդիպենք։

* * *
Որտե՜ղ ասես, որ չտարան նրան ճանապարհները. Մոսկվայից՝ Վարշավա, Հեռավոր Արևելքից՝ տոթակեզ Ուզբեկստան, Պրահայից՝ Լոնդոն, Բոմբեյից՝ Վաշինգտոն, Հռոմից՝ Լյուքսեմբուրգ... Որտե՜ղ ասես, որ նրան չծափահարեցին ու չդրվատեցին նրա անզուգական արվեստը՝ կրկեսի նոր աստղ, աշխարհի ամենազարմանահրաշ կախարդը, մնջախաղի ամենամեծ վարպետը…
Երբ կլոր դահլիճում մարեցին ծափերի տարափները, նա հոգնած ու գոհ մտավ գրիմանոց, ծաղկեփնջերը դրեց հարդասեղանին ու ընկղմվեց բազկաթոռի մեջ։ Ո՞վ էր այդ ծերունին, որ նստել առաջին շարքում, այդպես եռանդով ծափահարում էր իրեն։ Զարմանալի է, ծաղիկները սովորաբար աղջիկներն ու ջահել կանայք են նվիրում արտիստներին, և հանկարծ այդ ծերուկը մոտեցավ, կարմիր վարդերի մի փունջ մեկնեց ու ասաց. «Շնորհակալություն, որդի՛ս...»։
Նա վառեց հանգած սիգարետը, փակեց աչքերը։ Շնորհակալություն, որդիս։ Ձայնը կարծես ծանոթ էր, հեռուներից, շա՜տ հեռուներից էր գալիս։ Որտե՞ղ է տեսել այդ կապույտ աչքերը, որ ժպտում են այդպես ջինջ ու խորհրդավոր։

- Ներեցեք, ես ձեզ խանգարեցի։ Դռան մոտ կանգնած է ինքը՝ առյուծաբաշ ծերունին։
- Խնդրեմ, հայրիկ,- ցույց տվեց նրան դիմացի բազկաթոռը։- Նստեցեք։ Ես նոր, հենց հիմա մտածում էի ձեր մասին։ Դուք ինձ կարմիր վարդեր նվիրեցիք,- դեմքով ցույց տվեց վարդերի փունջը։

- Տարօրինակ է, չէ՞,- ծերունին թեթևակի խոնարհեց գլուխը։- Ես Ձեզ մոտ եմ եկել մի հարցով։
- Լսում եմ, հայրիկ։
- Գիտե՞ք, ես քսանհինգ տարի առաջ հանդիպեցի մի հետաքրքիր մանչուկի։ Դա Կիսլովոդսկում էր։ Նա ինձ ասաց՝ ուզում եմ մարդիկ չծիծաղեն ծաղրածուների վրա։

Արտիստը վառեց մեծ լապտերը, նայեց ծերունու դեմքին։
- Սպասեցեք, հայրի՛կ, դուք այն ճաղատ ծաղրածո՞ւն չեք... Եթե չեմ սխալվում՝ Անտոն Պլատոնովիչը...
- Աստվա՜ծ իմ, հիշում եք... Ինչ լավ է, որ հիշում եք։
- Իմ սիրելի բարեկամ,- նա գրկեց ծերունուն, պտտեցրեց, նստեցրեց բազմոցին, մոտ քաշեց աթոռը։- Վաղո՞ւց եք թողել կրկեսը։

- Վաղո՜ւց,- խոր հոգոց քաշեց ծերունին։- Ես այդպես էլ չկարողացա գտնել այն, ինչ որ դուք էիք երազում։ Հանդես եկա առանց դիմակի՝ չստացվեց։ Դիմակով՝ չստացվեց։ Մոսկվայում առաջին անգամ տեսա ձեր ելույթը ու հիշեցի այն շիկահեր տղային, որին այսօր աշխարհն է ծափահարում։ Ձեր մնջախաղը հրաշք է, տղաս։ Շնորհակալություն։

Ջահել արտիստը բռնեց ծերունու ձեռքն ու մտածեց. «Իսկ ես վաղը նորից կգնամ ծափեր հավաքելու։ Ո՞վ գիտե, գուցե գտնեմ այն ծափերը, որ իր ամբողջ կյանքում որոնել է այս բարի ծերունին ու չի գտել»։

Եղիշե Չարենց

Ընկեր Անդրանիկը մեղադրվում է Եղիշե Չարենցի հարցով։ Չարենցի հարցով ընկեր Խաչատրյանին հեռացրել են դպրոցից։ Չարենցի հարցում Պետունց Աշոտին սեղմել են պատին։ Եղիշե Չարենցը... Սո՛ւս, լռի՛ր, այդ անունն էլ չտա՛ս։
Գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը նայեց ակումբի բակում կանգնած Թարխանենց Եղիշեին, ծուռ-ծուռ նայեց. «Արա՛, այ հավարա, հերդ աշխարհում էլ ուրիշ անուն չի՞ գտել, որ անունդ Եղիշ է դրել։ Երկու օր քեզ ժամանակ, տար անունդ փոխիր»։

- Հորեղբայր, Եղիշե Չարենցն ո՞վ է։
Հորեղբայրս իբր զարմացած նայում է ինձ.
- Ի՞նչ Եղիշե Չարենց։
- Բա քեզ ինչո՞ւ են պատին սեղմել։

Նա նայում է շուրջը և շշնջում.
- Եղիշե Չարենցը բանաստեղծ է։
- Ի՞նչ է արել։
- Բանաստեղծություններ է գրել... Իսկ դու քիթդ մի՛ խոթիր, երեխա ես՝ գնա երեխայությանդ ետևից։
Գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը դուրս է գալիս ընկեր Անդրանիկենց տնից՝ թևի տակ մի քանի գիրք։
- Եղիշե Չարենցի գրքերն են,- ասում է քեռիս։- Է՜, ընկեր Անդրանիկին էլ կմեղադրեն։

Ընկեր Անդրանիկը հասնում է Սիմոն Ամիրյանին, ինչ որ բան է ասում, Սիմոն Ամիրյանը բղավում է.
- Ձե՛նդ, չարենցակա՛ն...
Երեկոյան հորեղբայրս գրքեր է թաքցնում մեր տանիքի տակ։ Ես լսում եմ նրա ձայնը.
Արևի տակ իրիկնային, իրիկնային հրով վառված՝
Այդ հին դաշտում կռվում էին ամբոխները խելագարված…

Դա ի՞նչ հին դաշտ էր, ի՞նչ խելագարված ամբոխներ էին, ո՞ւմ դեմ էին կռվում այդ խելագարված ամբոխները։ Յոթերորդ դասարանում սովորող քեռիս թերթում է իր դասագիրքը, ցույց տալիս ինձ թեք սանրած մազերով, մեծ քթով մարդու մի նկար. «Սա Եղիշե Չարենցն է»։ Նկարին երկար եմ նայում։ Կարդալ չգիտեմ, չեմ հասկանում տակն ինչ է գրած։ Քեռիս հիմա էլ բացում է իր քերականության դասագիրքը, մի նախադասություն կարդում. «Մեր սիրելի գրողներն են՝ Հովհաննես Թումանյանը, Ավետիք Իսահակյանը, Եղիշե Չարենցը և Ակսել Բակունցը»։

Սիմոն Ամիրյանը թևերը թիկունքին դրած, քայլում է փողոցով։ Քեռիս ականջիս փսփսում է, և ես բարձր, զրնգուն ձայնով կանչում եմ.
- Սիմո՛ն, Չարենցը եկավ, փախի՜ր...
Նա շրջվում է, դանդաղ մոտենում, բռնում ականջս.
- Լակո՛տ, դու էլ ես չարենցակա՞ն։
Ես դեռ Չարենց չկարդացած՝ չարենցական էի:

«Կապույտ տարիներ» վիպակից

Վազգեն Օվյանի ֆենոմենը

Մի նախադասությամբ ասեմ. գրականությունը նրա համար ամեն ինչ է: Մեծ Վիլյամ Սարոյանը գրելու իր նպատակադրվածության մասին ասում է, որ դա աշխատանք է, ապրուստի միջոց: Ամերիկայում, այո, գրելը նույնն է, ինչ բոված շագանակ վաճառելը: Վազգեն Օվյանը խորհրդային իրականության մեջ է ապրել: Մի երկրում, ուր կարող էր ուսուցչություն անել, որովհետև ուներ բանասիրական բարձրագույն կրթություն, «կրծել գիտության գրանիտը», դառնալ գիտությունների թեկնածու, հետո՝ դոկտոր-պրոֆեսոր: Կամ՝ պետական-կուսակցական չինովնիկ: Գյուղացիական ծագման անբասիր կենսագրությունը նման հնարավորություն ընձեռում էր: Երկիրը «բանվորի տղուց պրոֆեսոր էր ձուլում»: Նույն կաղապարով, նույնանման՝ ինչպես զինվորի թուջե արձանիկներ, և նրանք «հիմնավորում էին» պետական գաղափարախոսությունը: Նաև՝ որ «գրականությունը կուսակցական է»:

Ապրուստ և հանրային դիրք ունենալու հնարավոր տարբերակներից Վազգեն Օվյանը ընտրել է գրողի դժվար առաքելությունը: Դժվար՝ առհասարակ: Լեռնային Ղարաբաղում՝ հատկապես: Քանի որ մինչ անցյալ դարի 50-60-ական թվականներն Արցախում գրականություն և գրական կյանք չկար: Պետք էր մի սերնդի նվիրյալ ջանք, որպեսզի այս հողի գլխին վառվեր հայ գրավոր խոսքի ջահը: Առանց չափազանցության՝ Լուսավորչի կանթեղը: Վազգեն Օվյանը «մեր կանչի վրա եկածներ»-ից եղավ: Չակերտների մեջ առնվածը Հրանտ Մաթևոսյանի բնորոշումն է, որ տվել է նախանցյալ դարավերջի հայ ազգային շարժման գաղափարախոսներին և առաջամարտիկներին:

Ահա՝ միևնույն ժողովրդի միասնական հայրենիքի մաս՝ Արցախն այդքան ժամանակ՝ գրեթե վեց և ավելի տասնամյակ, հոգևոր Հայաստան չէր: 25-30 տարեկան տղաների մի սերունդ՝ Գուրգեն Գաբրիելյան, Արմեն Հովհաննիսյան, Վազգեն Օվյան, Մաքսիմ Հովհաննիսյան՝ բանաստեղծ և արձակագիր, ազգագրագետ և ժուռնալիստ, թատերագիր ու գրական քննադատ, եկավ և Լեռնային Ղարաբաղի դիմապատկերից «քերել սկսեց» կաղապարայինը, գիծ առ գիծ բացել սկսեց ազգային ինքնությունը: Նրանց ընդհանրական նվիրումն արժանի է հմուտ բանասերի գնահատանքին, որ, կարծում եմ, կլինի: Պե°տք է լինի: Չի° կարող չլինել:

Ուսումնասիրողի իմ հնարավորություններն ու ժամանակը սուղ են: Կարողանում եմ «նշագրել» միայն: Եվ վերստին ընդգծում. Վազգեն Օվյանի համար գրականությունը եղել է ԿՅԱՆՔ: Իրականության մեջ նա ապրել է գրականությամբ: Նրա յուրաքանչյուր գործ, նույնիսկ՝ տողը իրականության հետ գրողի ծանր «մենամարտի» ծնունդ է, ինչ-որ ճշմարտություն հաստատելու ջանք: Նույնիսկ՝ երբ «շարքային» գրախոսություն է հեղինակել: Այդքան մոլեռանդ-հավատավոր երևի միայն առաջին քրիստոնյաներն էին, երբ հավատում էին, որ փրկչական խոսքն «աշխարհը կշրջի»:

Պարտավոր եմ արդարության դեմ չմեղանչել. մոլեռանդությունը գեղարվեստականության հակոտնյան է: Ընդհանրապես: Ընդհանուր հայացքի տակ՝ այո: Բայց չի եղել և չի լինելու «ընդհանրապես գրականություն»: Գրականությունը սուբյեկտիվ է, «ես»-ական: Գրողի ընկալումը՝ հատկապես: Վազգեն Օվյանը չէր կարող մոլեռանդ չլինել, քանի որ ճանապարհ էր բացում: Նրա թիկունքում Լեռնային Ղարաբաղը գրականություն չուներ: Ամայություն էր: Եվ նրա սերունդն էլ մոլեռանդ էր: Նրանք «վրիպեցին» բոլորով: Վազգեն Օվյանը՝ հատկապես: Բայց դա «վրիպումն» էր ԺԱՄԱՆԱԿԻ: Եվ նա էլ շտկեց ամեն ինչ և բոլորին:

Վազգեն Օվյանի պարագայում խզումն ու վերադարձը հատկապես ընդգծվում են: Կտրուկ շրջադարձ՝ երբ թվում էր անկումն արդեն անխուսափելի է, հասել է անդունդի ամենաեզրին: Դա գեղարվեստական և, առանձանպես, քաղաքացիական խիզախում էր՝ «Թևան-դհոլ»-ից անցնել Արցախի պատմական անցյալին և գրել «Ղարաբաղի արծիվը»՝ հայ միակ պատմավեպը, որ ստեղծվել է ԱՅՍՏԵՂ: Այն էլ՝ 1970-80-ական դաժան թվականներին: Ի՞նչ պատկերացում էր տալիս Ստեփանակերտի թատրոնն Արցախի «ինքնության» մասին, մինչև կգրվեր և կբեմադրվեր «Եվ Պըլը-Պուղին մի առակ պատմեց» դրաման: Թատրոնը պարբերաբար բեմադրում էր Վուրղունի «Վագիֆ» դրաման: Վազգեն Օվյանը կոտրեց ավանդույթը, բեմ բարձրացրեց Արցախի մեծ առակախոսին և նրա բերանով ծաղրեց մելիք Շահնազարին:

Ըստ էության, նա արցախահայությանը վերադարձրեց իր ակունքներին, իր ողբերգությանը: Ուրեմն և՝ իրականությանը: Նրա Պըլը-Պուղին ինքն է, մելիք Շահնազարը՝ Բորիս Կևորկովը: Հանդիսատեսը, համենայնդեպս, ընկալում էր այդպես: Այսօրվա ընթերցողը, ում բախտ է վիճակվել կարդալ դրամայի բուն, գրաքննությունից չբզկտված տարբերակը, այնտեղ տեսնում է նախաութսունութթվականի Լեռնային Ղարաբաղի սոցիալ-քաղաքական ժամանակը: Իսկ երբ թատերասրահը դղրդում էր հանդիսատեսի ծափերից և բացականչություններից, պատերից դուրս իրականությունը հերթական անգամ մեռնում էր, և դարձյալ վերահաստատվում էր ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ այս հողը հայկական է, այս մարդիկ ՀԱՅ են:

Նեղ շրջանակներում Վազգեն Օվյանի էպիգրամները հայտնի էին դառնում: Ինքը տուժում էր, հանրությունը՝ շահում: Քանի որ արթնանում էր նրա ՀԱՎԱՏԸ: Որ՝ եթե մեկն ասում է, ուրեմն ամեն ինչ դեռ կորսված չէ: Ահա Վազգեն Օվյանի ֆենոմենը. նա եղավ Արցախի ԱՌԱՋԻՆ ԱՐԹՆԱՑԱԾԸ: Եվ արթնացրեց Արցախը.

  Քարը խոսում է,
  Քարը ասում է.
  Հին հրաբխի խառնարանում դեռ
  Հուրը չի պաղել...
  Այս Ղարաբաղն է...

Արդեն անկախ պետականության քսանամյա ճանապարհ անցած Արցախում Վազգեն Օվյանը շարունակում է մնալ ամենաժամանակակից հեղինակներից մեկը: Եթե չասվի՝ ՄԻԱԿԸ, ում գործը հանրայնորեն պահանջված է մնում: Եվ հաճելի է արձանագրել, որ, ի հակակշիռ գրական չինովնիկության, անկախ Արցախի Հանրապետությունն ունի Վազգեն Օվյանի զանգահարությամբ արթնացած ազնվաբարո պետական պաշտոնեություն, որ հովանավորում է սույն երկհատորյակի տպագրությունը:

Բոլոր պարգևներից գրողի համար մեծագունն ընթերցող ունենալն է:
Երկրային կյանքին հրաժեշտ տալուց քառորդ դար անց Վազգեն Օվյանը ոչ միայն ընթերցող, այլև հովանավոր-ընթերցող ունի: Եվ ունենալու է:

ՎԱՀՐԱՄ ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ

Հայրս

Մի օր մտածեցի, որ արդեն կարգին մեծ եմ ու կարող եմ հորս խորհուրդ տալ։ Ասացի՝ «Պապ, ախր ինչո՞ւ ես քո թշնամիներին ցույց տալիս, որ իրենց չես սիրում, ատում ես։ Ինչո՞ւ ես ամեն ինչ երեսներին ասում, ձեռ առնում ու դարձնում նրանց քո թշնամին»...

Շատ տարիներ են անցել։ 1987-ի այս օրը՝ փետրվարի 23-ին ծանր հիվանդությունից վախճանվեց հայրս և մնաց միայն ապրողներիս հուշ-հիշողություններում ու իր ստեղծագործություններում։ Եվ ահա, տարիներ հետո, հաճախ եմ մտածում, որ ես ևս չեմ հետևում իմ այն խորհրդին, որ տվել էի հորս։ Իմ բոլոր հակառակորդ-թշնամիները գիտեն, թե ինչ եմ մտածում իրենց մասին։ Գիտեն, որովհետև դա չեմ թաքցնում, չեմ կարողանում թաքցնել, չի ստացվում։ Դե, երևի իրավացի է ժողովուրդը՝ «Խնձորը ծառից հեռու չի ընկնում»։ Հաճախ՝ բարեբախտաբար, երբեմն՝ դժբախտաբար...

Մանկությանս տարիներին ինձ թվում էր, թե երգիծանքը ծնվել է հորս հետ։ Անսպառ էր նրա հումորը։ Ու այն շռայլել է տարբեր ժանրի իր բազում ստեղծագործություններում։ Նրա էպիգրամների, պամֆլետների «տակ ընկածներն» առայսօր զրպարտություններ են մոգոնում և, «Օվյան» ազգանունը լսելիս, ոռնում ու հաչում են ինչպես շունը՝ լուսնի վրա։

Հայրս նույնիսկ իրեն չէր խնայում՝ իր տարբեր երկերում։ Ժամանակին ինչ-որ խմբագրությունից խնդրել էին հորս ինքնակենսագրությունը։ Նստել, հումորով գրել էր այն և ուղարկել։ Մի քանի օր հետո զանգեցին, թե՝ «Այս ի՞նչ եք արել, մեր ողջ կոլեկտիվը շարունակ կարդում է ձեր ինքնակենսագրությունն ու քրքջում»...

Ահա այն՝ գրված տասնամյակներ առաջ.
Վազգեն ՕՎՅԱՆ: Ինքնակենսագրություն

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ

Կեցցե կոսմետիկան

Չգիտեմ, թե ինչու բոլոր սիրավեպերում տղամարդիկ միայն մի աղջկա փեշից են բռնում։ Իբր, եթե Ռոմեոն Ջուլիետին կորցնելուց հետո մի ուրիշ կնոջ սիրեր, հետն ամուսնանար, երեխաներ ունենար, խոնջանի քարը կընկնե՞ր։ Կամ էլ վերցնենք շամախեցի Սեյրանին. աղջկա հերը զույգ ոտքը մի ոտնամանի մեջ է խցկել, թե՝ այ տղա, գնա բանիդ, ես քեզ տալու աղջիկ չունեմ, իսկ այս դատարկագլուխը՝ միևնույն է, իմը Սուսանն է։ Եվ տեսաք, չէ՞, թե վերջում էլ ինչ արեց, ձյուն ու բուքին գնաց հասավ Դաղստան, թե՝ Ռուստամ, դու նամուս չունես, կնոջդ կրծքի խալը տեսել եմ։ Պա՛հ, քո տունը քանդվի, ջահել տղա ես, աշխարհը մենակ Սուսանով չի սկսում, Սուսանով վերջանում... Ձեռքդ ո՞վ է բռնում, հիմա գնա Սոնայի կրծքի խալն էլ տես, Սիրանուշի կրծքի խալն էլ տես... Հրե՜ն, Զարմանդուխտը քեզ նման մի սիրուն տղայի է ման գալիս, որ հետը պսակվի, կրծքի խալերը ցույց տա։

Թե չէ, էդ ջենովացի Ռոմեոն ձայնը գլուխն է գցել՝ չէ որ չէ, ես միայն Ջուլիետին եմ սիրում, աշխարհն էլ փուլ գա, նրան պիտի առնեմ։ Այ տնաշենի սինյոր, էդ հսկայական Իտալիայում էլ ուրիշ Ջուլիետ չկա՞, որ մի աղջկա համար հոգի ես տալիս։ Թե Իտալիայում աղջիկ չես գտնում, գնա Ֆրանսիա, գնա Անգլիա, Հունաստան գնա, Լեհաստան գնա...
Իսկ ինչ մնում է ինձ, ես ոչ Սեյրան եմ և ոչ էլ Ռոմեո... Կրեմլինան ինձ չհավանի, հիմա էլ կգնամ Կրեմպլինային կառնեմ, Կրեմպլինայի ծնողները չհամաձայնեն, կգնամ Կրեպդեշինային կառնեմ։ Համ էլ ինչո՞ւ հեռուներն ընկնեմ, մեր հարևանների աղջիկներն ումնի՞ց են պակաս։

Ես հենց այդ մտքով էլ, նոր բնակարան ստանալուն պես, աչքս գցեցի հարևանի դռանն ու չսխալվեցի։ Առաջին օրը դուռը բացեց մի թխահեր աղջիկ, ձախ այտին սև խալ, աչքերը՝ կրակ։ Նայեց ու ժպտաց։ Ուրեմն վերաբերմունք ցույց տվեց:

Երկրորդ օրը դուռը բացեց շիկահեր մի աղջիկ, սրա խալն էլ աջ այտին էր։ Էլի նայեց ու ժպտաց։ Սա էլ վերաբերմունք ցույց տվեց։ Երրորդ օրը նորից բերդապահ զինվորի պես կանգնեցի սրանց դռան մոտ, հիմա էլ դուռը բացեց մի կարմրահեր աղջիկ, ոչ միայն ժպտաց, այլև բարևեց ու ասաց. «Ուրախ եմ, որ դուք մեր հարևանն եք»։ Սրա խալն էլ ոչ աջ այտին էր, ոչ էլ ձախ, ճակատին էր։

Այնուհետև հերթը հասավ մանուշակագույն մազերով աղջկան։
Զարմանալի բան, էս աղջիկների քիթը, բերանը, շրթունքները, ժպիտները, նայվածքը, քայլվածքը մի կաթիլ ջրի պես իրար նման են, բայց մազերի գույներն ու խալերը՝ տարբեր։ Ուրեմն պիտի ընտրություն կատարել, և քանի որ առաջինը թխահերն էր դուռը բացել ու ինձ ժպտացել, նրան էլ հրավիրեցի կինո։

Կինոն հետաքրքիր չէր, դուրս եկանք փողոց, զբոսնեցինք մի քիչ, մի քիչ էլ դեսից-դենից խոսեցինք, միասին սիրահարված վերադարձանք՝ վաղվա հանդիպման պայծառ հեռանկարով: Բայց թխահերի փոխարեն շիկահերը եկավ։ Մտածեցի՝ երևի այդ թխահերը սիրած տղա ունի կամ էլ, ով գիտե, ինձ չի հավանել: Բայց խոսքը մեր մեջ, շիկահերն էլ ինձ դուր եկավ, սրան էլ տարա թատրոն:

Ներկայացումն էլ հետաքրքիր չէր, ընդմիջմանը դուրս եկանք զբոսնելու։ Մի քիչ նայեցինք աստղերին, մի քիչ կատակեցինք: Երրորդ օրը համերգի համար երկու տոմս գնեցի։ Շիկահերին էի սպասում, կարմրահերը եկավ։ Իր քույրերի համեմատությամբ սա ավելի համարձակ էր, թույլ տվեց, որ բռնեմ թևը, բայց քանի որ դա մեր առաջին հանդիպումն էր, ես զսպեցի համբուրելու իմ ցանկությունը, թև-թևի տված գնացինք համերգ և թև-թևի տված վերադարձանք՝ նա իրենց տուն, ես՝ մեր տուն։

Օրը կիրակի էր, նստած հեռուստացույց էի դիտում, երբ հնչեց մեր դռան զանգը։ Դուռը բացեցի, դեմս կանգնեց մանուշակագույն մազերով աղջիկը։
- Ձանձրանում եմ,- ասաց,- գնանք մի քիչ թափառենք,- և կատակով ավելացրեց.- «Ես քո սիրով, դու՝ ուրիշի»:

Պահո՜, մտածեցի, սա երևի գիտե, որ քույրերի հետ հանդիպել եմ, ուզում է ձեռ առնել։ Բայց, ճարս ինչ, ենթարկվեցի։ Պատկերացնո՞ւմ եք, մեր հանդիպման առաջին օրը այս մանուշակագույն մազերով աղջիկն այնպիսի վերաբերմունք ցույց տվեց, որ իսկույն սրտիս դռները բացեցի նրա առջև, ներս հրավիրեցի, վրան կողպեք դրեցի, որ իր քույրերի նման չփախչի, և ասացի. «Պրծա՜վ, վաղը գնում ենք զագս»:

Այս անգամ մեր դռան զանգը չհնչեց, ուղղակի ներս խուժեց... և գիտեք ո՞վ ներս խուժեց՝ թխահերը... Կարծում էի դեմքիս մի շառաչուն ապտակ կհասցնի ու կասի. «Ամո՛թ քեզ, Դոն Ժուանի մեկը...»: Բայց, չէ, նա նետվեց գիրկս, այտս համբուրեց ու ասաց.
- Մայրս արդեն գիտե, գնում ենք զագս...

Քիչ էր մնում բերանիցս խոսք թռցնեի՝ «Իսկ քույրերդ ի՞նչ կարծիքի են», բայց լեզուս կծեցի... Երկու կրակի մեջ էի ընկել, մի կողմից հպարտանում էի, որ չորս քույրերը սիրահարվել են ինձ, մյուս կողմից էլ մտածում եմ՝ լավ, ես դրանց պատասխանն ինչպե՞ս պիտի տամ։ Հո պարսից շահ չեմ կամ թուրքական սուլթան, որ մի տան մեջ չորս կին պահեմ։

Զագսից վերադարձանք որպես օրինական ամուսիններ, իրար «ջան» ասացինք, «ջան» լսեցինք... Առավոտյան աչքս դեռ նոր էի բացել, ի՞նչ տեսնեմ, որ լավ լինի... հայելու առջև կանգնած էր շիկահերը։
- Այ աղջիկ,- ասացի,- ես երեկ քեզ հետ եմ պսակվե՞լ, թե՞ քո քրոջ:
- Ի՜նչ քույր,- շիկահերը զարմացած նայեց ինձ։- Ես քույր չունեմ...
- Բա էն թխահերն ո՞վ է... Թխահերն, էլի, կարմրահերի ու մանուշակագույն մազերով աղջիկների քույրը։

Ի՜նչ ծիծաղ էր, որ նա ծիծաղեց...
- Խելառի մեկը, որքա՛ն ժամանակ է, միասին թատրոն, կինո, համերգ ենք գնում, բայց մինչև հիմա գլխի չես ընկե՞լ...

Տեսնում եք, չէ՞, թե ինչ հրաշք դարում ենք ապրում, և կոսմետիկան կամ, ինչպես ասում են, քիմիական ներկումը, ինչպիսի հրաշքներ է գործում։ Ճիշտ է, բերանբացները մեր բակում տարածեցին, թե իբր չորս կին եմ պահում, մեր դիրեկտորին անստորագիր նամակներ գրեցին, մեր տեղկոմի նախագահը եկավ ստուգելու... Բայց եթե ինձ հարցնեք, այսպես ավելի լավ է... Երբ թխահերից ձանձրանում եմ, շիկահերին եմ սիրում, շիկահերից ձանձրանում եմ՝ կարմրահերին եմ սիրում, կարմրահերից կշտանում եմ, ասում եմ՝ գնա էն մյուսին ուղարկիր...

Բա ո՜նց, սերը բազմաձև ու բազմագույն պիտի լինի։ Սերը հո արձան չի, որ մի դեմք, մի գույն, մի պահվածք ունենա և միշտ կանգնած մնա մի պատվանդանի վրա։ Կամ էլ քերականության կանոն չի, որ հավիտյան մնա անփոփոխ և ոչ էլ հիմնարկության պետ, որ մինչև կյանքի վերջը կառչի իր աթոռին։ Ուրեմն՝ կեցցե կոսմետիկան։

Հեղինակություն

Մի քանի տարի առաջ իմ համագյուղացի Բալասանը աղջկան բերեց մոտս, թե որքան չլինի, քաղաքում քեզ ճանաչում են, հեղինակություն ունես, թող էս աղջիկը ինստիտուտ ընդունվի։ Օգնությունս եղավ այն, որ աղջկան տարա ինստիտուտ, թղթերը հանձնեցինք: Այս աղջիկն էլ իմ բախտից աչքաբաց դուրս եկավ, առանց իմ միջամտության քննություններ հանձնեց և ընդունվեց։ Բալասանը մինչև երկինք ու գետին ինձնից շնորհակալ եղավ, մաղարիչի անունը տվեց, բարկացա. «Ի՞նչ մաղարիչ,- ասացի,- հո երկնքից աստղեր չե՞մ իջեցրել»։
Այդ էր ու այդ, անունս թնդաց մեր գյուղում։

Մակունց Ապետնակը գյուղից անունովս եկավ, թե երեք օր է տերը մեռած մի ցավ փորս է մտել, դուրս չի գալիս, հույսս դու ես։ Սրան էլ տարա հիվանդանոց, վիրաբույժն առանց իմ խնդրանքի հեռացրեց հիվանդի կույր աղիքը, և Մակունց Ապետնակն ինձ բարձրացրեց, դրեց աստծո կողքին:
Ազգակիցս, որ այդպես էլ չիմացա, թե ազգակցական այդ կապը պապիս կողմից էր գալի՞ս, թե՞ տատիս, եկավ, թե՝ անունիդ մատաղ, վիզս ծուռ է, դզացրու: Ուզում էի սրան էլ տանել հիվանդանոց։ «Չէ, - ասաց,- էս ծռությունն ուրիշ ծռություն է. ուզում եմ տունս հեռախոս գցել, մի դիմում պիտի գրես»։

Դիմում գրեցի, մի քանի ամսից հետո մարդն իրենց տնից զանգեց ու ասաց. «Ես քո գրչի զորությանը մատաղ, էս հեռախոսն ի՜նչ լավ բան է եղել, տանդ նստիր և, որքան ուզում ես, ծանոթներիդ ու բարեկամներիդ հետ զրուցիր։ Լավությունդ չեմ մոռանա»:
- Ցավդ տանեմ,- սա էլ հորաքույրս էր,- մեր էս հարսը չորս աղջիկ է բերել, վայ թե հինգերորդն էլ դրանից լինի։
Կատակ էր, արեցի.
- Հորաքույր,- ասացի,- բան չկա, կզանգեմ ծննդատուն, կխնդրեմ գլխավոր բժշկին, որ ձեռնարկեն բոլոր միջոցները։

Հորաքրոջս հարսը տղա բերեց, հորաքույրս մի տոննա օրհնանքի հետ մի խնդրանք էլ ուղարկեց. «Անունիդ ղուրբան, էս մի հարսս էլ է երեխով, արդեն երեք տղա ունի։ Չես կարո՞ղ գլխավորի հետ խոսել, որ էս մեկն էլ աղջիկ լինի»։ Հորաքրոջս երկրորդ հարսը երեք տղայի վրա մի աղջիկ էլ բերեց...

Ահա այստեղ էր, որ հեղինակությանս հետ բարձրացավ փառքս, և մարդիկ ինչ հարցերով ասես, որ չէին դիմում ինձ։ Մեկն ուզում էր որդու համար «Ժիգուլի» գնել, մեկը՝ ամուսնալույծ աղջկան վերապսակել, մյուսը՝ սանատորիայի ուղեգիր ձեռք բերել, մի ուրիշը՝ թոշակի անցնել... Հայրս, որ շատ բարձր է գնահատում իմ հեղինակությունը, ասում է. «Ա՛յ տղա, չե՞ս կարող այնպես անել, որ Ամերիկայի պրեզիդենտ Քարտերը քիթը չխոթի ուրիշ պետությունների գործերի մեջ»։ Իսկ մի անգամ էլ ուղղակի պահանջեց. «Մի նամակ գրիր էդ Չինաստանի հեգեմոնիստներին, թող իրենց կարգին պահեն... Որքան չլինի, քո խոսքը կլսեն»:

Անցած ամսին էր, հարևանիս տղան եկավ, թե՝ երկու աղջկա սիրահարվել եմ, ի՞նչ խորհուրդ ես տալիս, դրանցից որի՞ն առնեմ: Ասացի՝ հո չես կարող մի տան մեջ երկու կին պահել, մեկին առ: Նա լսեց խորհուրդս, գնաց մեկի հետ պսակվեց, երեխա ունեցավ և երեխային իմ անունով կոչեց։
Մի սկսնակ բանաստեղծ իր ոտանավորների տետրը հանձնեց ինձ, թե՝ ուզում եմ անպայման ձեր հեղինակավոր կարծիքն իմանալ։

Մի անգամ կարդացի՝ բան չհասկացա։ Երկրորդ անգամ կարդացի՝ էլի բան չհասկացա: Զգալով, որ հարյուր անգամ էլ կարդամ, էլի բան չեմ հասկանալու, ասացի՝ ուղարկիր «Գարուն» ամսագրին։
«Գարունն» իր հերթական համարներից մեկում տպագրեց «խոստումնալից բանաստեղծի» քերթվածքները, «խոստումնալից բանաստեղծը» ինձ հռչակեց հանճարեղ և խոսք տվեց իր ապագա բանաստեղծությունների ժողովածուն ձոնել ինձ։

Տեր աստված, երանի այդ ժողովածուն լույս չտեսնի։ Եթե հանկարծ լույս տեսավ, այսքան տարվա փառքս կորած է։
Ախր, դրանից հետո ո՞վ կհավատա հեղինակությանս։

Անմահություն

Դեռ մանկությունից անմահության տենչն ինձ հանգիստ չէր տալիս։ Ինչ գիրք որ կարդում էի, ուզում էի անպայման նմանվել դրանց հերոսներին։ Ստեփան Զորյանի «Մի կյանքի պատմություն» վեպի հերոսի օրինակով ես էլ մեր շաքարամանից շաքար թռցրի, բայց հորեղբայրս փոխանակ մատը խրելու բերանս, սկի ձևի համար չհարցրեց. «Ա՛յ տղա, էդ ի՞նչ ես խրխրթացնում»։

Ի՜նչ անտարբեր մարդ է: Որ ես անմահանամ, մի քիչ էլ այդ անմահությունից իրեն տամ, աշխարհը կքանդվի՞։
Որոշեցի նմանվել Հովհաննես Թումանյանի Գիքորին. մոտեցա հորս ու ասացի. «Հայրիկ, ի՞նչ կլինի, որ գյուղացի Համբոյի նման ձեռքս բռնես, տանես քաղաք, գործի տաս, որ մարդ դառնամ»։ Հայրս տարավ բերեց, թե՝ «Ես հիմա որտեղի՞ց մի Բազազ Արտեմ գտնեմ, որ վզակոթիդ տա ու ասի. «Հը՛, բալը թա՞նկ է»։

Իսկ ինչո՞ւ չհետևել Ավետիք Իսահակյանի Աբու Լալա Մահարուն։ ճիշտ է, մեր գյուղում ուղտեր չկան, բայց դրանց փոխարեն ամեն գոմում մի ավանակ կա: Ուղտերին վստահել չի կարելի, մեկ էլ տեսար կատաղեցին և անապատի ավազուտների մեջ ինձ հոշոտեցին։ Ավանակներն ավելի անվնաս կենդանիներ են։

Մի գիշեր, երբ գյուղը խաղաղ քնած էր, լուսնից նարինջ էր ծորում, գոմից հանեցի մեր և մեր հարևանների ավանակները, կազմեցի շքեղ մի քարավան ու բռնեցի հեռավոր անապատի ճանապարհը։ Առջևի էշին փառահեղ բազմած, Աբու Լալա Մահարու նման մտածում էի աշխարհի ունայնության մասին, քննադատում կնոջն ու ընկերոջը, բարեկամին ու ծանոթին, մեկ էլ դեմս ելավ անտառապահ Ենովքը, զարմացած նայեց ինձ ու հարցրեց.

- Ա՛յ տղա, էդ էշերը ետևդ գցած ո՞ւր ես գնում։
- Դեպի արևավառ անապատը,- գոչեցի ըմբոստ։- Ուզում եմ ընկերանալ օձերին ու կարիճներին,- և պաթոսով վրա բերեցի.- Սրիկա է նա, ով հայր է լինում,- ապա,- Լավ է մակույկով հանձնվել ծովին, քան թե հավատալ կնոջ երդումին։

- Յա՜, էս լակոտի գլխի վինտը ոնց որ պակասել է,- աչքերը ճպճպացրեց անտառապահ Ենովքը։- Տո, լակոտի մեկը, ո՞նց թե սրիկա է նա, ով հայր է լինում... Դե շուտ քարավանիդ գլուխր շուռ տուր ետ...

Իմ Աբու Լալա Մահարին տապալվեց։ Բան չկա, հիմա էլ Շիրվանզադեի «Նամուսը» կսկսեմ: Խնդրեմ, ես ի՞նչ պակաս Սեյրան եմ, մեր հարևան Ավագ քեռին ի՞նչ պակաս Բարխուդար է։ Ավագ քեռու Մարիամն ի՞նչ պակաս Սուսան է:

Մի շնչում սիրահարվեցի Մարիամին, Սեյրանի նման թաքուն մտա նրանց բակը, բայց Մարիամը փոխանակ ինձ նման հալումաշ լինի, իրենց կատաղած շունը վրաս քսի տվեց ու ետևիցս շպրտեց. «Սրան նայեցե՜ք, խնձորի գող է եկել»։
Ես այդպես էլ չկարողացա նմանվել իմ սիրելի հերոսներին, և մի օր էլ գրիչը ձեռքս առա ու մտածեցի. «Իսկ ինչու ինքս հերոսներ չստեղծեմ և անմահանամ իմ ստեղծած հերոսների մեջ»:

Բայց խոսքը մեր մեջ, ես անմահանալուց շատ եմ վախենում։ Ախր, անմահության թեկնածուներն այնքան շատ են, որ եթե աշխարհը դառնա մի հսկա պանթեոն, հազիվ թե բոլորին տեղավորի։ Իսկ լավն այն չէ՞ մնամ հասարակ մահկանացու, ոտքերս մեկնեմ իմ վերմակի չափով։

Ինքնակենսագրություն

Ծնվել եմ 1932-ի հունվարի վեցին, թե յոթին, լավ չեմ հիշում։ Հայրս ուզում էր անունս Կոմունա դնել, մայրս՝ Կոլխոզ, հորեղբայրս՝ Արքիմեդ։ Տատս գտավ, որ ամենալավ անունը Հայրոպլանն է, քեռիս կանգնեց Նաբուգոդոնոսորի վրա, մորաքույրս՝ Բեթհովենի, հորաքույրս՝ Պլատֆորմի, քեռակինս՝ Հովհաննես Թումանյանի։ «Իսկ ինչո՞ւ Նաբուփսոր, Բեթհովեն կամ Թումանյան,- ձայն խնդրեց քավոր Սահակը:- Աշխարհի ամենալավ անունը Պորտ Արտուրն է։ Եթե Պորտ Արտուրին դեմ եք՝ Խերսոն դնենք, աշխարհում Խերսոնից լավ քաղաք չկա»։ Այստեղ հայրս խիստ նեղացավ. «Ի՞նչ Պորտ Արտուր, ի՞նչ Խերսոն, ախր, սա հո քաղաք չի, երեխա է»։

Ուղիղ երկու շաբաթ ես անուն չունեի և, քանի որ ինձ ձայն չէր հասնում, ոչ ոք չհարցրեց կամքս, անունս դրեցին Վազգեն։ Ես մեր գյուղի առաջին Վազգենն էի։ Հետագայում շատ Վազգեններ ծնվեցին, և բոլորն էլ այնքան նման էին իրար, որ ծնողները մեկը մյուսից զանազանելու համար սկզբում տոտիկներից թել կապեցին, այնուհետև սկսեցին համարակալել՝ Վազզեն առաջին, Վազգեն երկրորդ, Վազգեն երրորդ, Վազգեն չորրորդ, հինգերորդ, վեցերորդ... Ես Վազգեն առաջինն էի... Խնդրում եմ ուրիշ բան չկարծեք՝ մեր գյուղի մասշտաբով էի առաջին։

Մայրս կիսագրագետ կին էր, տատս՝ լրիվ անգրագետ, հայրս չնայած միշտ լիկկայանում «երկուներ» էր ստանում, բայց կանոնավոր կերպով ներկայանում էր դասերին, որովհետև սիրահարվել էր ընկեր Անահիտին, և գիշերները, մորս թողած, նրան էր տեսնում երազում։Շուտով այդ մասին իմացավ գյուղխորհրդի նախագահ Սանթուրը, հորս կանչեց գրասենյակ, քսան ռուբլի տուգանեց ու ասաց. «Եթե մի անգամ էլ երազումդ տեսնես ընկեր Անահիտին, հարցդ դնելու ենք ընդհանուր ժողովում»։

Ես դպրոցում շատ աչքաբաց տղա էի։ Հիշում եմ, մի անգամ ուսուցչանոցի դռան բանալու անցքից նայեցի և գիտե՞ք ինչ տեսա՝ մեր ուսուցչուհին ու դպրոցի դիրեկտորը համբուրվում էին։ Իսկույն շուրջս հավաքեցի իմ դասընկերներին, ու սկսեցինք բղավել. «Տեսե՜լ ենք, տեսե՜լ ենք, տեսե՜լ ենք...»։ Մեղավորները մեծահոգաբար ընդունեցին մեր բարեկամական դիտողությունը և նույն օրն էլ դարձան մարդ ու կին...

Շատ արագ զարգացա։ Չորս տարեկանում արդեն գիտեի, որ բոլոր մայրիկները ոչ թե ծովից կամ գետից էին փոքրիկ բալիկներ բերում, այլ այդ գործում իրենց ներդրումն ունեին Նաբաթ ազին ու Մինա բիբին։ Իսկ թե հայրիկներն ինչ ներդրում ունեին, այդ հարցն ինձ համար երկար ժամանակ անհասկանալի էր մնում։

Առաջին անգամ սիրահարվեցի հինգ տարեկանում. ուզում էի կին առնել մեր հարևան Ալվարդ մորաքրոջը, որպեսզի ամեն առավոտ հագցնի շորերս, երեսս լվանա, շալակի տանի այգին, թութ քաղի ինձ համար ու ասի. «Ի՜նչ լավ բալիկ ես, ի՜նչ խելոք բալիկ ես»։ Եվ ես մի գեղեցիկ օր ասպետաբար խնդրեցի նրա ձեռքը։ Ալվարդ մորաքույրը մեծահոգաբար ծիծաղեց ու տվեց իր համաձայնությունը, բայց միայն մի պայմանով՝ «Սրանից դենը ինքդ պիտի հագնես քո շորերը»։

Գրել սկսել եմ երեք տարեկանից։Սկզբում գրում էի մեր տան պատերին, հորեղբորս կոնսպեկտների տետրերում, հորս աշխօրի գրքույկում, սեղանի սփռոցին... Քանի որ մերոնք իմ գրածներից բան չէին հասկանում, քննադատության կարգով քաշում էին ականջներս ու ասում. «Էշին տաք ջուր կտա՞ս, թե՞ ցուրտ»։ Ես ոչ տաքին էի դիմանում, ոչ ցրտին, դրա համար պատասխանում էի. «Ոչ տաք, ոչ ցուրտ՝ խառնո՛ւրդ»։

Իհարկե, ընդունեցի մերոնց քննադատությունը և սկսեցի զբաղվել նկարչությամբ։ Ածխով էի նկարում, և իմ ստեղծագործությունները զարդարեցին Մեհրի ազու տան պատերը։ Մեհրի ազին փշերով ընդունեց իմ արվեստը և վզակոթիս այնպես տվեց, որ նոր միայն հասկացա, թե որքան դժվար է տաղանդավոր արվեստագետի ճանապարհը։

Առաջին ոտանավորս հորինել եմ հինգ տարեկանում.
  Արտը հեղի, բակում թեղի,
  Կատուն նստի Նեսու բեղին:

Հարևան Նեսի ապան լսեց իմ ոտանավորը, ոչ միայն չբարկացավ, այլև շոյեց մազերս ու ասաց. «Ընկեր Վազիկ, մի անգամ էլ ասա»։ Ես մեծ բավականությամբ կրկնեցի ոտանավորս, Նեսի ապան մեծ բավականությամբ ոլորեց ականջս ու ասաց. «Սուկին սի՛ն»։

Դա իմ առաջին հոնորարն էր, որ ստացա Նեսի ապայից։ Ոչ միայն մեր թաղի, այլև մեր գյուղի ամենադիպուկ նշանառուն էի։ Որտեղ մի պուլիկ ու կարաս էի տեսնում, իսկույն ջարդում էի։ Գյուղում որքան կաղ ու կույր կատուներ կային, դրանց հեղինակը ես էի։ Այդ գործում այնքան առաջադիմեցի, որ հայրս ինձ փակեց գոմում։ Հո պարապ չէի կարող նստել, մեր կովի, ավանակի ու հորթի պոչը տակից խուզեցի, գտա, որ այծի միրուքը նույնպես ավելորդ է, դա էլ խուզեցի։ Հայրս տեսավ, որ այդ գործում շատ եմ առաջադիմում, ինձ տեղափոխեց նկուղ, որտեղ խուզելու կամ ջարդելու ոչ մի բան չկար...

Երազում էի դերասան դառնալ, և դպրոցում քիմիայից, հանրահաշվից ու երկրաչափությունից կանոնավոր կերպով «երկուներ» էի ստանում։ Մի անգամ մեր դիրեկտորն ուղղակի հայտարարեց. «Պատկերացնո՞ւմ եք, նույնիսկ «Օհանջանյան» ազգանունն ազդում է ներվերիս»։ Որպեսզի խնայեմ մեր դիրեկտորի ներվերը, ես իսկույն փոխեցի ազգանունս, և մի քանի օրից հետո թերթում տպագրվեց առաջին ֆելիետոնս՝ «Օվյան» ստորագրությամբ։Իսկ ֆելիետոնիս հերոսը լավ մարդ դուրս եկավ, սեղմեց ձեռքս ու ասաց. «Փա՜ռք աստծո, վերջապես գտնվեց մեկը, որ ինձ մարդամեջ դուրս բերեց»։

Ինձ թատրոնում չընդունեցին և թատրոնից վրեժ առնելու համար սկսեցի կոմեդիաներ գրել։ Կոմեդիաներս ինձնից բախտավոր դուրս եկան, նրանք բարձրացան բեմ, իսկ ես մնացի դահլիճում։
Առաջին և վերջին անգամ ամուսնացա, երբ արդեն հասուն տղամարդ էի։ Հարսանիքս անցավ չափազանց ուրախ ու բովանդակալից, երբ թամադան խմում էր երկու ծաղիկների կենացը, ես հարևանի տանը՝ կպել ռադիոընդունիչին, ֆուտբոլային ռեպորտաժ էի լսում։

Չնայած կյանքում չափավոր մարդ եմ, բայց մի գեղեցիկ օր ընկերներս սկսեցին ինձ մեղադրել աչքածակության մեջ։Ախր այդ ո՞նց կլինի՝ բանաստեղծ, արձակագիր, երգիծաբան, լրագրող, դրամատուրգ, քննադատ, ֆելիետոնիստ... Ի՞նչ իրավունքով է այդ Վազգեն Օվյանը զավթել գրականության բոլոր ժանրերը։ Գրականությունը նրա հոր սեփականությո՞ւնն է, թե՞ պապի կալվածքը։
Ես ընդունեցի նրանց արդարացի բողոքներն ու սկսեցի գրել նաև կինոսցենարներ ու լիբրետոներ՝ օպերաների ու բալետների համար:

Զբաղվել եմ սպորտով։ Սկզբում հանդես էի գալիս ֆուտբոլային թիմում՝ որպես դարպասապահ։ Մի անգամ առաջին խաղակեսում իմ պաշտպանած դարպասով այնքան գնդակ բաց թողեցի, որ հանդիսատեսներից մեկը բղավեց. «Տեղդ մի քար դիր՝ դուրս եկ խաղադաշտից»։ Ես մարզադաշտում հարմար քար չգտա, ստիպված գլխարկս դրեցի դարպասի մոտ ու գնացի թերթի համար ֆուտբոլային ռեպորտաժ գրելու։

Գեղասահքի մրցումներում այնքան վարպետացա, որ սահում էի փորիս ու մեջքիս վրա։ Մի անգամ աշխարհի նախկին չեմպիոն Միխայիլ Տալի հետ շախմատ եմ խաղացել։ Առաջին քայլի վրա մտածել եմ մեկ ժամ, երկրորդ քայլի վրա՝ երկու ժամ։ Էքսչեմպիոնը զգալով, որ երրորդ քայլի վրա պիտի մտածեմ երեք ժամ, առաջարկել է ոչ-ոքի, և ես մեծահոգաբար ընդունել եմ նրա առաջարկությունը։

Զբաղվել եմ նաև բռնցքամարտով և առաջին ռաունդում մրցակիցս այնքան մեծահոգի է գտնվել, որ ինձ պառկեցրել է գետնին։ Հակառակ դեպքում կարող էի մայկայով ու տրուսիկով հայտնվել փողոցում։
Սիրում եմ ձիասպորտը, բայց ձիերին տանել չեմ կարողանում։ Լավ լողում եմ, մանավանդ այնպիսի ջրավազաններում, որտեղ ջուրը հասնում է ծնկներիս։Պաշտում եմ ծանրամարտը։ Եթե Վասիլի Ալեքսեևի ուժն իմը լիներ, ես էլ կսահմանեի համաշխարհային ռեկորդներ:

Երաժշտությունն ինձ հրապուրել է քսան տարեկանում։ Որոշել էի ստեղծել չորս օպերա, երեք բալետ, քսանմեկ սիմֆոնիա, վեց օպերետա, երեսուն սոնատ... Բայց, ավա՜ղ, չկարողացա իրականացնել իմ այդ երազանքները, որովհետև ոչ մի գործիքի վրա չէի կարողանում նվագել, իսկ նոտաներից այնքան էի գլուխ հանում, որքան հանգուցյալ պապս՝ եռանկյունաչափությունից։

Սիրում եմ ճանապարհորդելը։Դա շատ հետաքրքիր է. տեսնում ես նոր աշխարհներ ու նոր քաղաքներ, բազմազան կենդանիներ ու թռչուններ, ծովեր ու օվկիանոսներ, գետեր ու անտառներ... Գուցե այդ է պատճառը, որ ես կյանքում արտասահմանյան ոչ մի քաղաքում չեմ եղել։

Չեմ մասնակցել Գրյունվալդի ու Ավարայրի ճակատամարտերին։ Ընդհանրապես՝ ոչ մի ճակատամարտի չեմ մասնակցել, որովհետև խաղաղության կողմնակից եմ։

Տարբեր առիթներով մի քանի անգամ դատապարտվել եմ։ Հարևանի այգուց ծիրան գողանալու համար Սեդրակ քեռին քաշել է ականջներս, դպրոցի գրադարանից գրքեր թռցնելու համար դպրոցի դիրեկտորի կողմից ստացել եմ խիստ նկատողություն, իսկ մի աղջկա առանց թույլտվության համբուրելու համար՝ մի շառաչուն ապտակ։

Ալեքսանդր Շիրվանզադեին երբեք չեմ հանդիպել։ Չնայած Ալեքսանդր Պուշկինը ոչ մի կարծիք չի հայտնել իմ մասին, բայց ես շատ բարձր եմ գնահատում նրա արվեստը։

Սեփական ավտոմեքենա չունեմ՝ ոչ «Մոսկվիչ», ոչ «ժիգուլի», ոչ էլ նույնիսկ մի հասարակ «Վոլգա»։ Եթե ինձնից հարցնեք, ամենահարմարը ինքնաթիռն է, նստիր ու թռիր. երկնքում ստուգման կետեր ու տեսուչներ չկան, որ հարցնեն՝ ինքնաթիռ վարելու իրավունք ունե՞ս։

Կոչո՞ւմ։ Մի ժամանակ երազում էի գիտնական դառնալ, բայց պարզվեց, որ կոչում ստանալու համար պիտի կրծել գիտության դարավոր ապառաժները։ Ես չէի ուզում զրկվել ատամներից, որովհետև սիրում եմ խորովածը։

Չեմ սիրում, երբ գրածներս թերթերի կամ ամսագրերի վերջին էջերում տպագրում են մանրատառերով կամ պատմվածքներս տպարան ուղարկելուց առաջ խմբագիրները կանչում են ու ասում. «Շատ է երկար, մի քիչ սեղմիր»։ Մի անգամ վիպակս այնքան սեղմեցի, որ դարձավ նովել։ Դա էլ սեղմեցի՝ ստացվեց ինֆորմացիա։ Իսկ երբ մի քիչ էլ սեղմեցի, տակին մնաց ազգանունս։

Չեմ սիրում նաև երբ տասնութ տարեկան աղջիկներն ինձ անվանում են քեռի, իսկ գեղեցիկ տիկինները հարցնում են. «Ամուսնացա՞ծ ես»։

Փառասեր չեմ, բայց երբ մեկ-մեկ թևերիս տակ ձմերուկներ են դնում, հավատում եմ, չնայած այդ ձմերուկները միշտ էլ դդմի պես անհամ են դուրս գալիս։ Մի քիչ տաքարյուն եմ. երբ բռնկվում եմ, տնեցիներն ինձ ձմռանը վառարանի տեղ են օգտագործում և վրաս ինչ կերակուրներ ասես, որ չեն եփում։ Չբռնկված ժամանակս փոխարինում եմ սառնարանին։

Չնայած իմ նախնիները հայտնի բանջարաբույծներ են, ես բանջարաբուծությամբ չեմ զբաղվում։ Ասեմ ինչու՝ բանջարեղենի մի փունջն արժե տասը կամ քսան կոպեկ, իսկ ոտանավորի մի տողը՝ հիսուն կոպեկից մինչև երկու ռուբլի։ Բայց տարօրինակն այն է, որ բանջարեղեն վաճառողներն ավելի լավ են վաստակում, քան ոտանավորներ հորինողները։ Իսկ ինչո՞ւ մեր կոլտնտեսային շուկայում ոտանավորների վաճառման խանութ կամ կրպակ չբացել։ Թող ոտանավորչիները խմբագրությունների կողմից մերժված իրենց ոտանավորներն էժան գներով վաճառեն։

Թերություննե՞ր... Իհարկե, ունեմ. պատահում է՝ հաճախ խոսքը ճակատին եմ ասում, լեզուս ինձ չեմ պահում և նարդի խաղալու ժամանակ պետերիս մարս եմ անում։
Տիրապետում եմ մի շարք լեզուների. ֆրանսիացու մոտ անգլախոս եմ, անգլիացու մոտ՝ ֆրանսախոս, գերմանացու մոտ՝ իտալախոս, իտալացու մոտ՝ գերմանախոս։ Ահա թե որքան ճկուն է մեր հայոց լեզուն։

Հասարակական հիմունքներով ջրխեղդների փրկության կազմակերպության լիազոր եմ, հարսանիքներում՝ թամադաների օգնական, կատակասերների ընկերության անպատասխանատու քարտուղար, զոքանչների պաշտպանության կոմիտեի նախագահ, ինչ-որ կամավոր ընկերության նախագահի տեղակալ։

Գրում եմ ամեն տեղից և ամեն ինչի մասին։ Ինչպե՞ս եմ գրում՝ շատ պարզ ու հասարակ. նստում եմ գրասեղանի առջև, վերցնում գրիչ ու թուղթ և մտքերս հանձնում թղթին։ Պատահում է՝ գրածս ֆուտբոլային ռեպորտաժ է դուրս գալիս, պատահում է՝ պատմվածք ու վիպակ է ստացվում, պատահում է, որ ոչինչ էլ դուրս չի գալիս, և ընթերցողներիս խնայելու համար գրածներս պատռում եմ ու նետում աղբարկղ։ Քննադատներիս հետ բարիդրացիական կապերի մեջ եմ, նրանց գրածները չեմ կարդում, որպեսզի ծայրահեղությունների մեջ չընկնեմ։

Կյանքում շատ անշնորհք մարդ եմ, ոչ մեկի աթոռի տակը չեմ քանդել, կաշառք վերցրած չկամ, ուրիշների կանանց վրա աչք չեմ գցել, խնջույքներում պետերիս աչքամիջին չեմ նայել ու երգել. «Դուն էն գլխեն իմաստուն իս...»։

Մինչև հիմա կլասիկ չեմ։ Չեմ շտապում, ախր մինչև կլասիկը շա՜տ աստիճաններ կան՝ շնորհալի, շնորհաշատ, անվանի, տաղանդավոր, ականավոր, մեծ, խոշոր, խոշորագույն, հանճարեղ... Առայժմ նստած եմ շնորհալիի աթոռին և հուսով եմ, որ շուտով ինձ առաջ կքաշեն։ Հակառակ դեպքում՝ շնորհալին էլ է ինձ բավարարում։
Շնորհակալություն՝ ուշադրության համար։

Բեկորը

1942 թվականի փետրվարին, երբ ձյունախառն քամին անխղճորեն ծառերի մերկ ճյուղերն էր թափահարում, գզգզում մարագների կտուրների ծղոտը, դղրդացնում տանիքների թիթեղներն ու ծխնելույզների բերանից փախցնում ծուխը, հայրս պատերազմից եկավ անթացուպերով։ Պակաս տարի էր, հացը չէր հերիքում, հազիվ էինք ծայրը ծայրին հասցնում։ Տատս թափ տվեց պարկում մնացած հաճարի մի քանի բուռ ալյուրը, մայրս հավ մորթեց և ինձ ուղարկեց հարևան Աղավելենց տուն՝ կես լիտր օղու։ Աղավելը գիտեր, որ հայրս եկել է, պահարանից հանեց մեկ լիտրանոցի թերատ շիշը, երկու հաց դրեց թևիս տակ ու ասաց. «Այ բալա, եղած-չեղածն էս է, յոլա գնացեք, նեղ օրին լեն օր էլ կգա»։

Հարևանները եկան աչքալուսանքի. «Մանիշակ ազի, աչքդ լույս, Գարեգինը եկավ»։ Տատս՝ «Շնորհակալ եմ, իմը հեվլու է եկել, ձերոնք բարով ողջ և առողջ վերադառնան»։ Ով մտնում, նայում էր հորս վիրավոր ոտքին ու հարցնում՝ ցավում է, հա՞... «Ցավում է,- պատասխանում էր հայրս,- երկու անգամ վիրահատել են, բայց էլի ոսկորների արանքում բեկորներ են մնացել, երկու ամսից հետո պիտի նորից գնամ վիրահատման»։

Եկողները հարևաններ էին, բարեկամներ ու ազգականներ, ամեն կողմից հարցեր էին տալիս՝ ե՞րբ կվերջանա կռիվը, գերմանացիների տանկերն են ուժե՞ղ, թե՞ մեր տանկերը, անգլիացիներն ու ամերիկացիներն ինչո՞ւ չեն բացում երկրորդ ճակատը։ Չերչիլն ի՞նչ է մտածում այդ առթիվ։ Այնպիսի հարցեր էին տալիս, կարծես հայրս առնվազն արտաքին գործերի մինիստրի տեղակալ է կամ բանակի գեներալ։

Նեսի ապան, որ անկյունում լուռ նստած լսում ու ննջում էր, գլուխը բարձրացրեց ու ասաց.
- Գարեգին, լավ կլինի, որ դուք էդ ֆաշիստի տանկերին «Մոսինի» թվանքով խփեք։ «Մոսինի» թվանքի մերը չմեռնի, մազը միջից կիսում է, բա դրան տանկ կդիմանա՞։
- Մոսինով հիմա ճնճղուկ են սպանում,- պատասխանեց հայրս,- հիմիկվա կռիվը, Նեսի ապա, ուրիշ կռիվ է։ Հետո էլ, էդ տանկը, որ ասում ես, փետից չի, երկաթից ու պողպատից է։ Հաուբիցի կողքին «Մոսինին» ի՞նչ պիտի անի…

Եկող-գնացողները շատ էին, իսկ սեղանին մի շիշ օղի էր, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, մի հավ, թթու դրած կաղամբ և երեք հաց։ Եփած հավն այնպես էր գրգռում ախորժակս, որ մեր Ղաժտար կատվի պես պտտվում էի սեղանի շուրջն ու մտածում՝ դե ես ինչո՞վ կատու չեմ, մենակ պոչս է պակաս։
Երեկոյան դեմ եկավ գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը, ձյունոտ ոտքերը վառարանի կողքին թափ տվեց, կպչուն աչքերով նայեց հորս ու ձեռքը մեկնեց։ Կարծում էի պիտի ասեր՝ բարով ես եկել, բայց ուրիշ բան ասաց.
- Թղթերդ բեր տեսնեմ։

Հայրս բլուզի գրպանից հանեց զինվորական տոմսն ու մի երկու թուղթ, Սիմոն Ամիրյանը մտքում կարդաց, ճպճպացրեց աչքերը, գլուխը շարժեց։
- Աջ ոտքից ես վիրավորվե՞լ։
- Հա, աջ ոտքից,- պատասխանեց հայրս,- տերը մեռած բեկորները կրունկս ցրիվ են տվել։
- Էդ ո՞ր ֆրոնտում էր։
- Ռոստովի մոտ։
- Ֆրոնտի անունն եմ հարցնում։
- Ֆրոնտը ֆրոնտ է, ես ի՞նչ իմանամ, անգրագետ մարդ եմ։

- Մեր երկրում անգրագետ մարդ չկա,- նա զինվորական տոմսը և թղթերը վերադարձրեց հորս։- Ռոստովը հանձնեցիք, Կիևը հանձնեցիք, Մինսկը, Գոմելը, Բրեստը, Ժիտոմիրը, Լվովը հանձնեցիք... Համա կռվում եք, հա... Ֆաշիստներին բերել, հասցրել եք Կափկազ։
- Էդ բաներն ինչո՞ւ ես ինձ ասում,- բարկացավ հայրս։
- Բա ներկա էտապում ո՞ւմ ասեմ։
- Մթամ ես ո՞վ եմ՝ վաշտի հրամանատա՞ր եմ, կոմիսա՞ր եմ, գնդապե՞տ եմ, թե՞ գեներալ եմ։ Ես շարքային զինվոր եմ, հրաման եմ կատարում. ասում են՝ նազադ, նահանջում եմ, ասում են՝ վպերյոդ՝ առաջ եմ գնում, ասում են՝ կրակիր, կրակում եմ։

- Որ կրակում ես, քանի՞ ֆաշիստ ես սպանել։
- Չեմ հաշվել։
- Բա ո՞ւմ վրա էիր կրակում։
- էլ ո՞ւմ վրա՝ թշնամու։
- Բա ինչո՞ւ Ռոստովը հանձնեցիք։
- Կռիվ է, ի՞նչ կարող ես անել։
- Կռիվ է, ճիշտ է, բայց լավ չեք կռվում։

Երևի հայրս պիտի ասեր. «Մենք լավ չենք կռվում, դու գնա կռվիր» բայց զսպեց իրեն, վիճելու տրամադրություն չուներ. ո՞վ չգիտե Սիմոն Ամիրյանին, մեկ էլ տեսար՝ չեղածից մի բան սարքեց։
Տատս, որ լուռ լսում էր նրանց զրույցը, միջամտեց.
- Սիմոն, ի՞նչ եք զուր տեղից խոսք կռվեցնում, մոտեցեք սեղանին, մի-մի բաժակ արաղ խմեք, ձեր դարդ ու ցավից խոսեք։ Կռիվ գցողի տունը բրիշակ դառնա։
- Էդ մեկը կարելի է,- Սիմոն Ամիրյանը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն իր ձեռքով լցրեց բաժակներն ու խոսեց.- Գարեգին, դե որ եկել ես, բարով ես եկել։ Իհարկե, լավ չարեցիք, որ Ռոստովը հանձնեցիք թշնամուն։ Պիտի կռվեիք մինչև վերջին շունչը, մինչև արյան վերջին կաթիլը։ Չկռվեցիք։ Դա սխալ է։

Խմեց, հոտ քաշեց հացից, պոկեց հավի մի ազդրը, կերավ, էլի լցրեց բաժակներն ու տարակուսանքով շարժեց ուսերը։
- Մանիշակ ազի, էս քահրիբար արաղից շատ ունե՞ս։
- Եղածն էդ է,- ասաց տատս,- հոգեպահուստ էր, խմեցեք, ձեզ հալալ։
- Հա, տեսնում եմ, հոգեպահուստ է,- Ամիրյանը նենգ ժպտաց,- բա ինչո՞ւ եք տրտնջում՝ պակաս ենք ապրում։ Սա պակաս սեղանի արա՞ղ է։ Մեղավորը մենք ենք, որ ձեր բերանում լեզու ենք դրել։ Ի՞նչ ասեմ, հաջող լինենք։ Բայց Ռոստովը չպիտի հանձնեիք։

Խմեց, պոկեց հավի մյուս ազդրը, կերավ, շարժեց գլուխը։
- Արտաշն էլ է ոտից վիրավորվել, Մակարյան Համոն՝ ձեռքից, Բալայան Արամը համ ոտից, համ ձեռքից։ Էդ սարսաղ ֆաշիստի գնդակը մենակ ոտ ու ձեռքից է բռնո՞ւմ։ Մարդ ոտ ու ձեռքից բացի, էլ ուրիշ տեղ չունի՞։
- Գլուխ ունի,- ասաց հայրս,- որ գնդակը կպչի գլխիդ, կենդանի կմնա՞ս։
- Չէ։
- Սիրտ ունի. սրտից խոցվածը կապրի՞։
- Չէ։
- Թոքեր ունի, աղիքներ ունի, փայծաղ ունի։ Առանց դրանց մարդ կապրի՞։
- Չէ։

- Դե որ չէ՝ գլխից, թոքերից սրտից, փայծաղից գնդակվածները ո՞նց վերադառնան տուն ու ասեն՝ Սիմոն Ամիրյան, քո հերն անիծած, արյունդ մեր արյունից կարմի՞ր է, ինչո՞ւ չես գնում կռվի, որ կռվողի հալը իմանաս։ Բան է գտել՝ Ռոստովն ինչո՞ւ հանձնեցիք։ Ռոստովի համար սիրտդ շատ է ցավո՞ւմ։
- Լեզո՛ւդ, լեզո՛ւդ,- գոռաց Ամիրյանը։
- Լեզվիս հետ գործ չունես։ Կարճ ասա՝ փորումդ ի՞նչ ցավ կա, ինչո՞ւ ես եկել։
Սիմոն Ամիրյանը աթոռը ետ քաշեց, ելավ տեղից ու գոռաց.
- Դու դիզերտիր ես, դու սիմուլյանտ ես։
- Դրա համար ես եկե՞լ, կլյաուզնիկ շուն,- հայրս բարձրացրեց անթացուպը,- քանի կարկաժդ չեմ պատռել, կորիր այստեղից։

Քամին առաջվա պես ձագը կորցրած էգ շան պես դրսում կաղկանձում էր, վառարանի ծուխը ետ տալիս։ Հայրս, մի ոտքի վրա ցատկոտելով, մոտեցավ, ծխատար խողովակի արմունկը պնդացրեց, նստեց թախտին, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին։
- Ցավո՞ւմ է,- հարցրեց տատս։
- Ոտքս ոչինչ, սիրտս է ցավում,
- Վո՜ւյ, քոռանամ, բա սրտիդ ի՞նչ է եղել։
- Չտեսա՞ր։
- Դու էդ կռապաշտի հետ ինչո՞ւ ես գլուխ դնում։

Եկան հարևան Աղավելը, քավոր Սամսոնը և Նեսի ապան։
- Ամիրյանը շնացած գնաց,- ասաց Աղավելը։- Անցած օրն էլ մեր Արտաշին բռնեց, թե՝ ինչո՞ւ ես ոտից վիրավորվել։
Վառարանում կրակը բոցկլտաց, մի բուռ ծուխ դռնակի փոքրիկ անցքից դուրս նետվեց։ Մայրս վառեց լամպը, տատս գործի գցեց ճախարակը, մեր Ղաժտար կատուն սկսեց խաղալ կծիկի հետ, փոքրիկ եղբայրս օրորոցից պարզեց թաթերն ու ճչաց.
- Չափուճ եմ ուզում, չափուճ եմ ուզում։

- Ա՛յ լակոտ, դու ուստա՞ ես, որ չաքուճ ես ուզում,- ծիծաղեց քավոր Սամսոնը։
- Չաքուճ չի, չափուճ է,- բացատրեց մայրս,- այսինքն՝ չամիչ։
Հայրս մի ծխախոտ փաթաթեց, հարցրեց Աղավելին.
- Լավ, Արտաշը լռե՞ց։
- Արտաշից խա՞մ ես,- փռթկացրեց Աղավելը։- Արտաշն էլի էն Արտաշն է մնացել, քթի տակ խնդմնդաց ու դառավ Ամիրյանին՝ փորումս գազեր են կուտակվել, հեռու կաց՝ վնաս չտամ։
- Գազե՞ր,- Նեսի ապան տմբտմբացրեց գլուխը,- էդ ճի՞շտ է, որ նեմեցը գազ է բաց թողնում։
- Նեմեցը չգիտեմ, համա Արտաշը բաց է թողնում։

Քավոր Սամսոնը Աղավելի կատակը լրջորեն ընդունեց.
- Յանի էստեղ Արտաշն ո՞ւմ վրա պիտի գազ բաց թողնի։
- Սիմոն Ամիրյանի վրա։
1942 թվականին ես տասը տարեկան էի, նամակներ էի գրում ավագ լեյտենանտ հորեղբորս, սերժանտ քեռուս, Նեսի ապայի Վաղարշակին։ Վաղարշակին ուղղված նամակները գրում էի Նեսի ապայի անունից, վերջում նշում. «Նեսի ապայի նամակը գրեց Վաղիկ Օհանյանը։ Խփեցեք էդ ֆաշիստ շներին»։ Հորեղբորս սովորաբար գրում էի մեծական նամակներ, իմ կարծիքով, շատ լուրջ, ռազմական հարցեր էի շոշափում, համեմում այնպիսի թևավոր խոսքերով, որոնց միտքը, ճիշտն ասած, ես էլ չէի իմանում։

Երբ մայրս թեյ բերեց, Նեսի ապան հայացքով ինձ հասկացրեց, որ խոսք ունի ասելու։ Մտանք կողքի սենյակը, նա գրպանից հանեց եռածալ մի նամակ, կամաց ասաց. «Ցավդ տանեմ, սա ոնց որ մեր Վաղարշակի ձեռագիրը չի, սիրտս ահ է ընկել»։
Նամակը գրում էր անծանոթ մի ավագ լեյտենանտ. «...Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը»... շարունակությունը կարդում եմ մտքումս. «զոհվեց հերոսի մահով»։
- Հը՞,- Նեսի ապան բռնեց հայացքս,- «Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը» ի՞նչ։
- Նեսի ապա, ոնց որ լավ չի գրված, ջնջված է։
- Ջնջվա՞ծ... Ի՞նչն է ջնջված, ցավդ տանեմ։
- Նեսի ապա, իսկ գուցե... սո՞ւտ է։

Նեսի ապան հենվեց պատուհանի գոգին ու խեղդված ձայնով ասաց.
- Վա՜յ, մեջքդ կոտրի, կռիվ գցող։
Առավոտյան նորից ուժեղ ձյունաբուք սկսվեց։ Գիշերն ուշ էի քնել, ուշ արթնացա և հասկացա, որ դասերից ուշացել եմ։ Հայրս նայեց պատի ճակատից կախած ժամացույցին, շարժեց գլուխը.
- Համա քնկոտն ես, հա՜... Դե լավ, էսօր էլ դասի չես գնա։ Գրասենյակից ինձ կանչում են, անտեր հենակները գետինը չեն բռնում, որքան չլինի, դու էլ ես տղամարդ, կօգնես։

Գրասենյակում Սիմոն Ամիրյանն էր և կաշվե կիսաբաճկոնով մի մարդ՝ աջ ձեռքը տաբատի գրպանում։ Անծանոթը հորս բարևեց, ցույց տվեց աթոռը, նայեց ինձ, երևի ուզում էր ասել՝ դու կարող ես գնալ տուն, բայց ոչինչ չասաց։ Հագին կարմիր երիզներով տաբատ էր, սապոգներ, կիսաբաճկոնի տակից երևում էր զինվորական բլուզի փեշը։ Հայրս անթացուպերը դրեց ծնկների արանքում, հանեց մախորկայի քսակը։ Անծանոթը մեկնեց իր ծխատուփը.
- Խնդրեմ, գուցե իմը փորձեք։
- Շնորհակալ եմ,- ներողամտաբար ժպտաց հայրս,- ես մախորկա եմ ծխում։

Անծանոթը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն էլ նստեց։ Աջ ձեռքը նա տաբատի գրպանից չէր հանում։
- Օհանյան Գարեգինը դուք եք, չէ՞։
Հայրս շարժեց գլուխը.
- Ես եմ։
- Այս սիրուն տղան ձե՞րն է։
- Իմն է։
- Խելոք տղա է երևում,- ձախ ձեռքով չրթացրեց լուցկին, վառեց ծխախոտը։- Դուք ո՞ր ֆրոնտում եք վիրավորվել, ընկեր Օհանյան։

- Ռոստովի մոտ։
- Ռոստովը մե՞ծ քաղաք է։
- Չեմ տեսել։ Ասում են՝ մեծ քաղաք է։
- Երեկ ասում էիր՝ տեսել եմ, հիմա էլ խոսքդ փոխում ես,- Ամիրյանը ծիծաղեց, ցուցադրելով մետաղյա ատամնաշարը։- Ռոստովի համար կռվել ես, Ռոստովը չե՞ս տեսել։
- Ես Ռոստով չեմ մտել, Ամիրյան։ Երեկ քեզ այդպիսի բան չեմ ասել։

Կիսաբաճկոնով մարդու դեմքը ջղաձգվեց։
- Ընկեր Ամիրյան, ես դեռ չեմ վերջացրել,- և ապա դարձավ հորս.- ինչպե՞ս էր կոչվում ձեր դիվիզիան։
- Հրաձգային։
- Թշնամին երևի ուժեղ էր։
- Ուժեղ չլիներ, մենք չէինք նահանջի, ես ոտքից չէի վիրավորվի, Սիմոն Ամիրյանն ինձ գրասենյակ չէր քարշ տա, ընկերս՝ Սերգեյ Մելնիկը, չէր սպանվի, նրա չորս երեխաները որբ չէին մնա ու թերթերում չէին գրի. «Մինչև ատամները զինված ֆաշիստական հորդաները»։ Հա, թշնամին շատ էր ուժեղ։

Սիմոն Ամիրյանը տեղից ցատկեց.
- Լսում եք, չէ՞, ինքն իր բերանով ասաց՝ թշնամին ուժեղ է։ Դա պանիկա է, մաքուր պանիկա։
Կիսաբաճկոնով մարդն այս անգամ ուշադրություն չդարձրեց Ամիրյանին, նրա զրույցը հորս հետ էր.
- Լավ, Օհանյան, կարո՞ղ եք ասել, թե որտեղ և ինչ պայմաններում եք վիրավորվել։
- Չգիտեմ ինչ ստանցիայի մոտ, անունը մտիս չի։ Մենակ էն գիտեմ, որ էդ ստանցիան Ռոստովից հինգ վերստի վրա է։ Մեր դասակի հրամանատարը կանչեց, թե՝ կոմիսարը վիրավորվել է, հասցրու սանմաս։

- Էլի ոտքի՞ց,- հարցրեց Սիմոն Ամիրյանը։
- Հա, ոտքից, Ամիրյան Սիմոն։
Կիսաբաճկոնով մարդը կարծես դիտավորյալ, թիկունքով ծածկեց Ամիրյանին։
- Հետո, Օհանյան, հետո...
- Կոմիսարին ես ճանաչում եմ, լավ մարդ է, սալդաթի համար հոգի էր տալիս։ Մեր կողմերից է։ Շալակս առա։ Սկզբում չէր թողնում, ասում էր՝ կսպասեմ սանիտարներին։ Գիշերն անձրև էր եկել, ցեխ էր։ Քայլում էի հաճարի հնձած արտերի միջով, հրացանն՝ ուսիս, կոմիսարը՝ շալակիս։ Նոր էինք դուրս եկել արտից, մեկ էլ՝ երևացին դրանց սավառնակները։

- Շա՞տ էին,- հարցրեց Ամիրյանը։
- Հաշվելու ժամանակ չունեի, կյանքը քաղցր է։
- Հա, բա ո՜նց, քաղցր է։ Դրա համար էլ կամ ոտից եք վիրավորվում, կամ ձեռքից։
- Ընկեր Ամիրյան, խանգարում եք,- բարկացավ կիսաբաճկոնով մարդը։- Հետո, Օհանյան։
- Էս շան որդիները կարծես մեզ տեսան։ Դրանցից մեկը պտտվեց, քիթը շրջեց մեր կողմն ու սկսեց կրակել։ Գնդակները շնաճանճերի պես բզզում էին ականջիս տակ։ Ճանապարհի կողքին փոս կար, կոմիսարին իջեցրի էդ փոսի մեջ, ուզում էի ես էլ թաքնվել, մեկ էլ՝ ուժեղ պայթյունից գետինը ցնցվեց։

- Եվ կոմիսարին թողեցիր, փախա՞ր,- չարագուժ ժպտաց Սիմոն Ամիրյանը։
- Դու քո արշինով ուրիշներին չչափես, ընկեր գյուղսովետի նախագահ։ Չփախա, ոտքիս հալը հալ չէր։ Ռումբը պայթել էր մեր կողքին։
- Խոսք չունեմ, լավ ես հորինել,- Ամիրյանը թևերը ծալեց կրծքին։- Մթամ մենք էլ հավատացինք, էլի։
Կիսաբաճկոնով մարդը խոժոռված նայեց Ամիրյանին ու նորից դարձավ հորս.
- Գուցե հիշեք ձեր կոմիսարի անուն-ազգանունը։
- Դե որ ձեր կարծիքով էսքանը հորինում եմ, ուրեմն՝ չե՞մ կարող կոմիսարի համար էլ մի անուն-ազգանուն հորինել։

Ամիրյանը թևը դրեց հորս ուսին.
- Գարեգին, քո էդ կոմիսարով, սավառնակով, տանկով չես կարող մեզ խաբել։ Միանգամից ասա՝ սխալվել եմ, քո հոգին էլ ազատիր, մեր հոգին էլ։ Մենք զինվորական տրիբունալ չենք, մարդ ենք քեզ նման, քո լավն ենք ուզում։
Նման դեպքերում աշխարհում երևի ամենադժվար բանը համբերելն է։ Հորս ներսում զայրույթն ու ցասումը կուտակվել էին։ Նա կանգնեց ամբողջ հասակով մեկ, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին, արձակեց վիրակապն ու գոռաց.
- Փչացած մա՛րդ, թիկունքի ո՛րդ, կլյաուզնիկ շո՛ւն, դե հիմա քո քոռացած աչքով նայիր։

Ես տեսա հորս վերքից ծորացող թանձր արյունը, նետվեցի Սիմոն Ամիրյանի վրա։
- Շան տղա,- գոռում էի,- էշի տղա,- ճչում էի,- ֆրից, ֆաշիստ, նեմեց,- բռունցքներով հարվածում էի նրա կրծքին ու փորին,- Գեստապո, Գեբելս, Գյորինգ...
Երևի իմ փոքրիկ բռունցքների հարվածները ցավ չէին պատճառում նրան, որովհետև չէր դիմադրում, և ամենից շատ դա էր ինձ վիրավորում։ Ես թույլ էի, անզոր, և ուզում էի որ նա ինձ ապտակի, գոռա վրաս, որ ես հպարտությամբ ընդունեմ իմ պարտությունը, բայց նա արհամարհում էր ինձ: Ես զայրույթից խեղդվում էի։

Կիսաբաճկոնով մարդը բռնեց թևս, ականջիս շշնջաց. «Իսկ ես կարծում էի լավ տղամարդ ես, բայց տզտզանի մեկն ես»։
Այդ պահին դուռը բացվեց, երևաց Արտաշը՝ անթացուպերով, նրա ետևից Մակարյան Համոն՝ շինելի մի թևը դատարկ։
- Էլի Սիմոն Ամիրյանն իր թատրոնը սկսե՞լ է,- Արտաշը փակեց դուռն ու դարձավ կիսաբաճկոնով մարդուն.- Ընկեր, դուք մեզ ներեցեք... Ախր, այս փչացած Ամիրյանը զզվեցրեց, է՜։ Բա լավ, էս ո՞ւմ համար ենք կռվել, ինչո՞ւ ենք արյուն թափել։ Մեր արդար գործի համար, ճի՞շտ է։

- Ճիշտ է, արդար գործի համար։
- Բա էդ արդարն ու անարդարն իրարից ո՞նց ջոկենք։ Դուք գիտե՞ք, թե ով է Սիմոն Ամիրյանը։
- Չգիտեի, հիմա իմացա։ Սրիկայի մեկն է։
- Ո՞վ, ե՞ս,- Ամիրյանը զարմանքից չռեց անգույն աչքերը։
- Այո, դուք, Ամիրյան,- պատասխանեց կիսաբաճկոնով մարդը։- Դուք զրպարտիչ եք։

Դրսում ձյունաբուքը դադարել էր, արևն ամպերի տակից ծիկրակին էր տալիս, բայց էլի ցուրտ էր։ Հորս կողքին իր անթացուպերն էր ճռճռացնում Արտաշը, նրա կողքին Համոն է՝ շինելի մի թևը դատարկ։ Նայում եմ հորս ու Արտաշի ոտքին, ուզում եմ հարցնել՝ ցավո՞ւմ է, բայց չեմ համարձակվում։ Մեր ետևից քայլում է կիսաբաճկոնով մարդը, շուտով մեզ են միանում Արամը՝ անթացուպերով, կոնտուզահար Երեմը, որ խոսում է կակազելով։
Գրասենյակից մինչ մեր տուն ճանապարհն անցնում է գեղամիջով։ Բակերից, պատշգամբներից, պատուհաններից, դարպասների արանքից մարդիկ զարմացած մեզ են նայում։ Արտաշը հանդիպողներին լայն ժպտում ու նույն բանն էր ասում. «Պարադ է, Քարաշենի հաշմանդամների պարադը»։ Հասանք մեր տուն։ Սեղանին կես շիշ օղի էր, կես եփած հավ, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, հաճարի հաց և թթու դրած կաղամբ։ Երեմի քույրը կես շիշ թթօղի բերեց, Համոյի կինը՝ գինի։

- Բոլորդ էլ բարով եք եկել,- հայրս բռնեց կիսաբաճկոնով մարդու թևը, ուսերը շարժեց,- էս ի՞նչ է, ձեր ձեռքը...
- Պրոթեզ է,- կիսաբաժկոնով մարդը խոնարհեց գլուխը։- Բրեստում էր... Ես զինվորական բժիշկ էի։
- Ուրեմն՝ դու էլ մեր օրումն ես,- հառաչեց Համոն։
- Մեր եղբայրն ես,- Արտաշը լցրեց բաժակները։- Մեր եղբայրության կենացը։
Պակաս տարի էր, հացը հաճարի հաց էր, գինին տտիպ էր, օղին խուժան օղի էր։ Նրանք խմում էին բաժակ-բաժակի ետևից, հիշում, թե որտեղ են կռվել, ինչպես են վիրավորվել։

Հայրս գինով էր, բաժակ բարձրացրեց ու խոսեց.
- Ես ուզում եմ խմել մեր կոմիսարի կենացը։ Ախր, դուք չգիտեք, թե մեր կոմիսարն ինչ մարդ է,- արձակեց բլուզի գրպանի կոճակը, հանեց մի լուսանկար,- նայեք, սա մեր կոմիսարն է, հոսպիտալում միասին ենք նկարվել։ Կիսաբաճկոնով մարդը հորս ձեռքից վերցրեց լուսանկարը, նայեց ու կարծես չհավատաց աչքերին, դողացող ձայնով ասաց.
- Օհանյան, սա իմ եղբայրն է։ Դուք փրկել եք իմ եղբոր՝ մայոր Արտավազդ Հովսեփյանի կյանքը։

Լուսանկարը ձեռքից ձեռք անցավ, հետո հայրս իրեն վատ զգաց.
- Ոտքս ցավում է,- ասաց,- ոտքս սպանում է։
Կիսաբաճկոնով մարդը հորս պառկեցրեց մահճակալին, արձակեց վիրակապը, նայեց վերքին ու ասաց.
- Բեկորը, ահա բեկորը, ինքն իրեն դուրս է եկել։
Նա լույսի դեմ բռնեց քորոցի երկարությամբ մետաղի կտորը։ Արտաշը վերցրեց, նայեց՝ տվեց Արամին, Արամը նայեց՝ տվեց Համոյին, Համոն նայեց՝ տվեց Երեմին, Երեմը նայեց, փաթաթեց մի թղթի մեջ, դրեց ծոցագրպանում.
- Կկտանեմ Սսիմոն Աամիրյանի աաչքը կկխոթեմ... Եես կկոնտուզիա ուունեմ, իինձ մմեղադրողը դդեռ մմորից չի ծծնվել։

Հայրս ողջ գիշեր զառանցում էր.
- Բեկորը, բեկորը... Ֆաշիստի բեկորն ընկավ, բայց Սիմոն Ամիրյանի բեկորը մնում է։

«Կապույտ տարիներ» վիպակից

http://vazgenovyan.blogspot.com/p/blog-page_1294.html