Այս Ղարաբաղն է-
Օջախը մեր սուրբ, ծուխը ծխանի,
Որ բարձրացել է եղեգան փողից,
Տագնապի կանչը Ձենով Օհանի,
Որ Սասնա Դավթին դուրս բերեց հորից,
Հեռատես աչքը Մելիք-Ավանի,
Որ կամուրջ ձգեց Արցախի կողմաց
Մինչ կողմը Ռուսաց...
1.
Կսապա՞տ, թե՞ Կուսապատ։
Լեգենդը պատմում է.
Կար մի իշխան, անունը Գույժ, որ քաջ նետաձիգ էր և քաջ որսորդ, իր շքախմբով անցնում էր այս կողմերով։ Կեսօրին նա մի աղբյուրի մոտ վրան խփեց՝ հանգստանալու։ Իշխանը լսեց ծառերի սոսափն ու հավքերի դայլայլը, շրջեց զովասուն անտառում, տեսավ եղնիկներ ու այծյամներ, միրհավեր ու կաքավներ, նորից ջուր խմեց սառնորակ աղբյուրից և դարձավ իր մարդկանց. «Ես այս չնաշխարհիկ բնության գրկում կկառուցեմ մի դղյակ և միշտ կապրեմ այստեղ»։
Գույժ իշխանը մոտիկ ու հեռու գյուղերից վարպետներ բերեց, որ ամրոցի համար հիմք փորեն, քար տաշեն, պատ շարեն։
Հիմք փորեցին, քար տաշեցին, սկսեցին պատ շարել։ Եվ մի օր իշխանը գնաց որսի, նայեց տեսավ անտառի կանաչ բացատում երկու սիրուն եղնիկ գգվում են իրար սիրատենչ։ Իշխանը լարեց նետն ու աղեղը, նշան բռնեց վարուժանին, արձակեց նետը։ Վարուժանն ընկավ խոցված, կանաչը ներկեց արյունով, և այնժամ էգը լեզու առավ, անիծեց Գույժ իշխանին. «Ո՜վ անգութ իշխան, ինչպես իմ սերը, այնպես էլ քո պատը թող հար-հավիտյան կիսատ մնա»։
Եվ ասում են այդ օրից էլ ամրոցի պատը մնաց կիսատ։ Վարպետները մինչև ուշ երեկո քարը դնում են քարի վրա, բարձրացնում են պատը, առավոտյան գալիս՝ տեսնում շարածը քանդված։ Այսպես մի շաբաթ, երկու շաբաթ, բայց պատը չի բարձրանում։ Եվ իշխան Գույժը հիշեց եղնիկի անեծքն ու ասաց. «Այս պատն այլևս չի բարձրանա, սա իմ գործած մեղքի հատուցումն է»։
Այդ օրվանից այս վայրի անունը մնում է Կսապատ, այսինքն կիսատ պատ։
Եվ ապա մի ուրիշ լեգենդ պատմում է.
Արյունախում, լիրբ ու անամոթ Աբդուլ խանը հարձակվում է կուսանոցի վրա, որպեսզի առևանգի կույսերին, տանի իր հարեմը։ Երեսուն կույսեր փախչում են վանքից, անցնում մթին ձորերով ու անտառներով և կանչում. «Տե՜ր աստված, փրկության մի դուռ բացիր մեզ համար»։ Եվ հանկարծ նրանք հասնում են բարձրաբերձ մի պատի, թաքնվում ետևում։ Անցնում է մի օր, երկու օր՝ շուրջը մութ անտառ, գայլերի ոռնոց. ի՞նչ անեն խեղճ ու թշվառ կույսերը։ Եվ նրանք նորից են դիմում աստծուն. «Ո՜վ ամենակարող, մեզ համար դուռ ես բացել, բայց մենք ինչպե՞ս ապրենք այդ դատարկ պատերի ետևում»։
Ասծտո կամքո՞վ, թե՞ իրենց սրտի թելադրանքով, երեսուն ջահել ու սիրուն կտրիճներ գալիս առնում են կույսերին, կառուցում մի գյուղ... և Կսապատը դառնում է Կուսապատ։
Հովհանես Աթաբեկյանն այս լեգենդը լսել է իր հորից, հայրն էլ՝ իր Աթաբեկ պապից, Աթաբեկ պապն էլ՝ երևի իր պապից։ Այն ժամանակ Հովհաննեսը դեռ պատանի էր տակավին, Զարգար Աթունի արհեստն էր սովորում։ Խառն ժամանակներ էին, Ղարաբաղի մելիքների արանքով նորից սև կատու էր անցել, այդ սև կատուն Իբրահիմ խանն էր։ Նոր դարասկիզբը հնի տխուր շարունակությունը եղավ։ Ղարաբաղի մելիքները կորցրին իրենց նախկին փառքն ու ուժը, չկար Մելիք-Ավանի ուժեղ ձեռքը, որ հավաքեր ու համախմբեր նրանց։
Այդ խառն ժամանակներում ռուսական բանակը մտավ Ղարաբաղ։
Վարանդայի և Ջրաբերդի մելիքները չէին կարող սպասել դեպքերի հետագա ընթացքին, երբ արդեն Իբրահիմ խանն իրեն հռչակել էր Ղարաբաղի տիրակալ, նպատակ ունենալով վերացնել հայ մելիքությունները։ Հասել է ժամը, հարկավոր է օգնել ռուսական բանակին։ Մելիք Ջումշուդին և մելիք Ադամին, Գյուլիստանի մելիք Բաղիրը և Տիզակի մելիք Ղահրամանը արձագանքեցին սոսկ խոսքով, իսկ Խաչենի մելիքը մնաց ձեռնպահ։ Ջրաբերդի գյուղերը սովից ու ժանտախտից համարյա դատարկվել էին, մարդիկ թողել հայրենի վայրերը, բռնել էին Թիֆլիսի, Շիրվանի, Աստրախանի ու Դերբենդի ճանապարհները, Վարանդայում, Տիզակում և Գյուլիստանում դրությունը նույնպես լավ չէր։ Եվ երբ Պետերբուրգի իր հայրենիքի ճակատագրով մտահոգված Մինաս Լազարյանը նամակով դիմեց Ղարաբաղի մելիքներին, թե ինչու չեն կազմակերպում զորագնդեր, մելիք Ջումշուդը պատասխանեց. «Դուք հավատացած եղեք, որ մենք հեշտությամբ կարող էինք անել այդ, և այն էլ առանց ուրիշի օգնության, եթե այժմ մենք տեր լինեինք մեր առաջվա հարստությանը և ժողովրդին, որը, սովի և ժանտախտի պատճառով, ցրիվ եկավ դեպի Շիրվան ու Վրաստան...», և ապա, շարունակում է Մելիք Ջումշուդը. «... Եթե դուք ցանկանում եք, որ հայոց ժողովուրդը ազատվի բարբարոսների բռնակալությունից, եթե ցանկանում եք, որ բոլորը (գաղթածները) կրկին վերադառնան իրենց հայրենիք, պահպանեն կանոնավոր զորագնդեր և լավ ծառայություններ մատուցանեին մեր ամենաողորմած թագավորին, պետք է որ դուք միջնորդեք, 1-ին՝ որ հրամայեն մեր ցրիվ եկած ամբողջ ժողովրդին, որոնք գտնվում են Շիրվանում և Վրաստանում, որ նրանք կրկին վերադառնան իրենց հայրենիքը (Ղարաբաղ)։ 2-րդ՝ որ նրանք ազատ լինեին բոլոր հարկերից և տուրքերից երեք տարի ժամանակով։ Իսկ 3-րդը այն է, որ մեր հայերը չլինեին թուրքերի իշխանության ներքո, որովհետև դրանք չեն կարող միշտ հավատարիմ մնալ մեր քրիստոսապսակ թագավորի կառավարությանը...»։
Մելիք Ջումշուդը հարցին մոտենում է տրամաբանորեն. «...նշանակեն մեզ համար մի գումար, որով մենք կարողանայինք պատրաստել հարկավոր եղած զենքերը այն զորագնդերի համար, որ պետք է կազմակերպել, որպեսզի, միշտ, առանց որևիցե պակասության, պատրաստ լինեն պատերազմ գնալու ռուսաց զորքերի հետ»։
Մնացած մելիքները նույնպես համամիտ էին մելիք Ջումշուդի հետ, և նրանք նույնիսկ առաջարկեցին, որ խանի փոխարեն նշանակեն մի ռուս աստիճանավոր և մելիքներին տան իրենց նախկին արտոնությունները։
Անհեռատես, ինքնասիրահարված Ալեքսանդր Առաջինը, որին միայն հետաքըրքրում էին ռուսական բանակի գործողությունները Ղարաբաղում, մինչև վերջ չկարդաց Մինաս Լազարյանի ուղարկած խնդրագիրը։ Իհարկե, նրան դուր եկավ խնդրագրի սկիզբը՝ «Ձերդ պայծառափայլություն, մեր իմաստուն ու բարեգութ հայր թագավոր» և այլն, մեծ բավականությամբ ընդունեց այդ մեծարանքները և դարձավ արտաքին գործերի մինիստր Բուդբերգին. «Սրանք ուրիշ էլ ի՞նչ են ուզում. ես արդեն մի լավ քաշել եմ թագաժառանգ Աբասի ականջը»։ Բուդբերգն ասաց, որ չնայած այդ պարտությունը շատ ծանր է նստել Աբասի վրա, բայց նա մտադիր է շարունակելու իր արշավանքները, Արաքսի ափին նորից նոր զորքեր է կուտակում։
Թագավորն արհամարհանքով ձեռքը թափ տվեց՝ կջարդեմ, էլի կջարդեմ, այնքան կջարդեմ, որ ոչ թե իր դեսպանին, այլ իրեն՝ Ֆաթհ Ալի շահ Բաբա խանին ուղարկի հաշտություն աղերսելու...
Այդ պահին թագավորի մտքովը երբեք չէր կարող անցնել, որ դա կլինի ուշ, շատ ուշ, իր հետնորդ Նիկոլայ առաջինի օրոք։ Բայց քանի որ գահի վրա ինքն է, հավատացած է, որ կիշխի առնվազն մի հիսուն տարի, գուցեև շատ։
Գնդապետ Կարյագինին իրավունք չէր վերապահված, որ զբաղվի Ղարաբաղի մելիքների գործերով, կատարի նրանց պահանջները։ Նա բավարարվեց նրանով, որ հայկական գյուղերի վրա գյուղապետներ նշանակեց, իրավունք տվեց զինվել ինչպես կարող են։
Կուսապատում գյուղապետ նշանակվեց Հովհաննես Աթաբեկյանը։
Գյուղը լքածները կամաց-կամաց վերադարձան, ծխաներից ծուխ բարձրացավ, եկեղեցու զանգերը նորից ղողանջեցին, մաճկալն իր հորովելը ծոր տվեց, ջրվորի բահը զնգաց բոստաններում, ծնունդ եղավ, նշանդրեք ու հարսանիքներ եղան։ Հաց է հարկավոր, և Հովհաննես յուզբաշին հացի վրա ավելացրեց նաև թուրն ու հրացանը։ Յուրաքանչյուր կուսապատցի տղամարդ պիտի ունենա իր զենքն ու ձին։ Կամավորականների ջոկատի հրամանատար նշանակվեց Հակոբ յուզբաշին, Մուրադ յուզբաշին՝ օգնական։ Մաճկալի ձեռքին մաճն է, մեջքին հրացանը։ Հոտաղի ձեռքին ճիպոտն է, կողքին՝ թուրը։ Մաճկալը կեսօրին արձակում է եզները, զբաղվում զինավարժությամբ։
Մուրադ յուզբաշին Ջրաբերդից մի սիրուն աղջիկ առավ, եղավ հարսանիք։
Կտրիճին սազական հարսանիք էր. գյուղի ջահելները պար պարեցին, և նրանց պարը զենքի շառաչ էր։ Աղջիկները երգ երգեցին՝ նրանց երգը մարտակոչ էր։ Գյուղի ահելները կենաց ասացին՝ Մռավ սարի նման հաստատ մնաս, այ փեսա, թուրն ու թվանքդ ձեռքումդ ամուր մնա։ Գյուղի մայրերը օրհնանքի խոսք ասացին՝ բարով ես եկել, այ հարս, Մուրադին ամուր թիկունք լինես։
Հարսանիք էր, և հարսանքավորները հիշեցին իրենց քաջ նախնիներին՝ Մելիք-Ավան քաջին, Մելիք-Եսայի խիզախին, մելիք Մեժլումին անվախ...
Լուռ էր Հովհաննես յուզբաշին, իր մտքերի հետ։ Բոլորն էլ խելոք են խոսում և ճիշտ են յուրովի։ Քաջ են նաև։ Ահա Մուրադի կողքին փառահեղ բազմել է խաչեղբայր Սմբատը։ Դա այն Սմբատն է, որ ղզլբաշի անունը լսելուն պես փախավ Թիֆլիս։ Այն մեկն էլ Կարապետի որդին է՝ Մացակ Ղուկասյանը. կանգնել գյուղամիջում, կոչ էր անում. «Ժողովո՜ւրդ, տուն-տեղ մեզ համար կյանք չի դառնալու, ո՞ւմ եք սպասում, գնանք ռսի հողը»։ Գնացին, ուրիշներին էլ տարան իրենց ետևից։ Եվ հիմա եկել են։ Լավ են արել, որ եկել են, բայց ի՞նչ իմանաս, եթե վաղը կռվի հոտը առնեն, չե՞ն փախչի։
Եվ խոսեց Հովհաննես յուզբաշին.
- Ուրախության սեղաններին բոլորս էլ քաջ ենք։ Դու, խաչեղբայր Սմբատ, այդ ո՞րտեղ էիր, որ Մուրադը պարսիկի դեմ կռվում էր։ Ինչո՞ւ չկանգնեցիր նրա թիկունքում։ Դու, Մացակ, Կարապետի որդի Մացակ, Ռուսաստանում ի՞նչ էիր կորցրել, տուն-տեղ թողեցիր՝ փախար։ Դու, Իշխանյան Սահակ, ինչո՞ւ մինչև հիմա հրացան չունես։ Սպասում ես՝ պարսիկը գա, թուրը դնի բկիդ և աննամուսի նման ոտքերն ընկնե՞ս։ Իսկ դու, ջրաբերդցի Հայկ, շատ լավ խոսքեր ասացիր, հիմա ասա տեսնեմ՝ Ջրաբերդում քանի հրացան բռնող ունես։ Աբաս Միրզան Ղարաբաղի ճանապարհը սովորել է, էլի կգա։ Իսկ ինչո՞ւ մենք նրան այնպես չհասցնենք, որ այդ ճանապարհը հար-հավիտյան մոռանա։
Մի ձմեռ էլ անցավ իր ձյունաբուքերով։
Տաք քամի փչեց հարավից, գյուղի մեծերն ասացին.
- Վայ թե տարին երաշտի է։
Լուսնի խավարում եղավ, գյուղի պառավներն ասացին.
- Վայ թե տարին կռվի է։
Ամպերը դղրդացին, կայծակները ծալվեցին, գյուղի հարսներն ասացին.
- Հաստատ կռիվ կլինի։
Անձրևն եկավ ու անցավ, ծիածանը կամարվեց երկնքում.
- Կռվից հետո,- ասացին,- խաղաղություն կլինի աշխարհում։
2.
Իբրահիմ խանը եղբորը՝ Մուհամեդ Հասան աղային Թեհրան ուղարկեց Աբաս Միրզային հանդիպելու։ Շահի պայծառ ստվերը, շահերի ծովերի գոհարը, Պարսկաստանի աստղերի աստղը Թեհրանում չէր, հանգստանում էր քաղաքամերձ իր ամառանոցում և ոչ ոք չգիտեր, թե նա երբ կվերադառնա։ Նա փախել էր ոչ թե մայրաքաղաքի շոգից ու փոշուց, այլ իր ավագ եղբայրներից՝ խառնածին, հիվանդոտ ու մաղձոտ Մուհամեդ Վալի Միրզայից և Շիրազի տիրակալ, ծույլ ու վավաշոտ, նախանձ ու տգետ Հուսեյն Ալի Միրզայից։ Աբասը նրանց տանել չէր կարողանում. առաջինն իր ոչխարային լռությամբ, երկրորդն իր զզվեցնող խորհուրդներով հոգի են հանում։ Կար նաև մի ուրիշ պատճառ՝ Ֆաթհ Ալի շահը ամուսնացել է իր չորրորդ կնոջ՝ Բագյումից ծնված աղջկա հետ, այսինքն հենց նրա հետ, որին Աբասը որոշել էր արշավանքից վերադառնալուն պես տանել իր հարեմը։ Քավթառը ոնց որ հասկացել էր որդու միտքը։
Ամառանոցում շահզադեին սպասում էին իր երեք սիրուհիները, և հավանաբար իրար մի լավ դնքսել են՝ շահերի ծովերի գոհարին առաջինը տիրանալու համար։ Աբասը հենց այդպես էլ ասում է նրանց՝ հապա տեսնենք ձեզանից ով առաջինն այսօր կտիրանա Պարսկաստանի աստղերի աստղին։ Շահը նրանց մեկական ոսկե մատանի նվիրեց և ասաց. «Վաղը երեքիդ էլ կուղարկեմ հարեմ և դուք կլինեք իմ օրինավոր կաքավները»։ Նա սկզբում դա ասաց կատակով, բայց հաջորդ օրը գտավ, որ երեքն էլ արժանի են իր հարեմին։
Թագաժառանգը դեռ Թեհրան վերադառնալու միտք չուներ։ Կարևոր գործեր կան, անհետաձգելի գործեր։ Որոշեց ժամանակ չկորցնել և կանչեց իր բոլոր սարթիփներին ու սարհանդներին՝ խորհրդակցելու։ Ինչպես սպասվում էր, Ելիզավետպոլի մոտ կրած պարտության համար բոլորին էլ շշպռեց։ «Մեր թոփչիները,- ասաց նա,- իսկական ավանակներ են, իսկ բաշ թոփչիները՝ դդումներ»։ Հետևակների և հեծելագնդերի հրամանատարներն էլ նույնպես ստացան իրենց բաժին թուքն ու նախատինքը։ Մի քանի հոգու աստիճաններն իջեցրեց և կարգադրեց՝ պատրաստվել նոր արշավանքի։
Նա Մուհամեդ Հասան աղային ընդունեց իր շքեղ օթախում, բայց ոչ ի նշան հարգանքի։ Ալլահի ստվերը դիմացինին ծաղրելու համար սիրում է թիկնել փափուկ թախտին։ Ծաղրածուներին տանել չի կարողանում, և մի առիթով ասել է. «Ինչի՞ս են պետք ծաղրածուները, երբ իմ բոլոր ստորադրյալները կատարում են նրանց պարտականությունները»։ Աբասը Մուհամեդ Հասան աղայի բարևին չպատասխանեց, չնայած վերջինս շատ գեղեցիկ խոնարհվեց, և եթե մի քիչ էլ ջանասիրաբար դա աներ, ճակատը պիտի դիպչեր հատակին։ Շահին դուր են գալիս նման թաշախուսները և, ընդհանրապես, սխալ է այն կարծիքը, թե նա շողոքորթություն չի ընդունում։ Ինչպես բոլոր բռնակալները, Աբաս Միրզան նույնպես սիրում է, երբ իրեն մեծարում են գեղեցիկ էպիտետներով՝ փոխարինող արևի, ո՜վ մեծ լուսատու, աստղերի աստղ, աշխարհի հույս ու հավատ...
- Հասկացա, Իբրահիմ խանն է ուղարկել,- Աբասը գլխով նշան արեց, որ նա բարձրանա։ - Այդ ճարպագունդը քանի՞ երես ունի։ Երևի Մեհթի խանին էլ ուղարկել է ռուսների հետ բանակցելու։
- Ալլահի պայծառ ստվեր, Իբրահիմ խանը մեղք չունի,- չասաց շահի ստվեր, այլ ուղղակի՝ ալլահի պայծառ ստվեր, և դա դուր եկավ Աբասին։
- Առանց պոչի աղվես չի լինում, առանց մեղքի շեյթան չի լինում,- շահզադեն ժպտաց, բայց դա ժպիտ չէր, կարծես աչքից թույն կաթեց։ Ո՞վ է բերդի դարպասները բացել ռուսների առջև։
- Ալլահի պայծառ ստվեր, Փիր Ղուլի խանի մեղքով...
- Փիր Ղուլի խանը չկա, մեռելները չեն լսում, ինչ ուզում ես՝ ասա։
- Սարդարների սարդար, դեռ Արաքսի ափից է Փիր Ղուլի խանը հայտնել, որ Շուշին գրավելուն պես առաջինը կկտրի Իբրահիմ խանի գլուխը։
Աբասը հոնքերը կիտեց։ Փիր Ղուլի խանը պարզապես կրկնել է իր խոսքը։ Եթե ինքը այդ բանը չասեր նրա ներկայությամբ, հազիվ թե Փիր Ղուլի խանը դիմեր նման բերանբացության։ Բայց դա անցած-գնացած պատմություն է, կարիք չկա անդրադառնալ։
- Լավ, աղվեսի միտքն ի՞նչ է, գործից խոսիր։
- Ծառայել շահերի ծովերի մարգարիտին։
- Դու էլ պակաս աղվես չես,- Աբասը ոտքի կանգնեց։ - Ինչո՞ւ է խանը որդուն ուղարկել ռուսների մոտ։
- Մեծ սարդար, խաբելու ռուսներին։
- Հավատում եմ։ Բայց քեզ այստեղից բաց չեմ թողնի։
- Դա հենց իմ ցանկությունն է, ալլահի պայծառ ստվեր։
- Մուհամեդ Հասան աղա, ալլահի պայծառ ստվերը Ֆաթհ Ալի խանն է,- Աբասը փորձող հայացքով նայեց նրան։
Մուհամեդ Հասան աղան իսկույն պատասխանեց.
- Իսկ ինչո՞վ վատ կլինի, եթե ալլահը երկու պայծառ ստվեր ունենա։
Ա՛յ, դա խելոք ու ճարպիկ պատասխան է, և շահզադեն շոյեց մորուքը։ Մեծություններին պիտի կարողանալ մեծարել։ Երեք օր առաջ մի բանաստեղծ երկու դավթար դաստաններ էր ուղարկել իրեն, բայց Աբասը միայն մի քառատող է հավանել և հիմա հիշում է.
Երկու արև կա աշխարհում, մեկը դու ես,
Իսկ այն մեկն էլ քո ստվերն է երկնքում.
Երկնքինը քո շողերն է ուղարկում քեզ,
Եվ քեզ համար գիշեր-ցերեկ աղոթում։
Ֆաթհ Ալի խանն էլ է բանաստեղծություններ գրում, բայց կանանց մասին։ Ծերուկը վաղուց է արդեն մոռացել իր էգերի հաշիվը։ Երևի նրանց մեջ, Աբասը չի կասկածում, կան այնպիսիները, որ մինչև հիմա շահը երեսները չի տեսել, և խեղճերը կույս են դեռ։
- Դու կմնաս ինձ մոտ,- թագաժառանգը հորանջեց։- Մենք դեռ կխոսենք։ Դու եկել ես ի՛նձ մոտ և ոչ շահի։ Պա՞րզ է, Մուհամեդ Հասան աղա։
- Պարզ է, ալլահի պայծառ ստվեր։
Աբասը մայրաքաղաք չվերադարձավ ոչ հաջորդ օրը, ոչ էլ մի շաբաթ անց։ Թավրիզում հեծելագնդեր կան։ Շիրազում նույնպես, Արաքսի ափին ութհազարանոց բանակ ունի՝ հարկավոր է մի անգամ ևս ստուգել. այդ պորտաբույծ սարհանդներն ու սարթիփները իրենց ստամոքսներն են մեծացնում սարբազների հաշվին։ Բողոքներ կան՝ ամիրները կարգապահությանը չեն հետևում։ Հարկավոր է ստեղծել ռազմական դատարան, մի քանիսին գլխատել, բանակից փախչողներին գնդակահարել սարբազների աչքի առաջ։
Նա մայրաքաղաք վերադարձավ փետրվարին։ Շահը սպասում էր իր ստվերին, լուրեր ուներ հայտնելու։ Գեներալ Ցիցիանովին սպանել են Բաքվում, և նրան փոխարինում է ինչ-որ Նաբոլզին թե Նեբոլսին։ Սուլթանը պատրաստվում է ռուսների դեմ պատերազմելու։
- Նա դեռ պատրաստվում է,- դժգոհեց Աբասը,- միշտ պատրաստվում է։ Գանձարանը դատարկվե՞լ է։
- Կբերի լցնի,- ասաց շահը։
- Դա առաջներում էր, ռուսներն է՛լ այն ռուսները չեն։
- Ե՞րբ կսկսի շահզադեն,- հարցրեց շահը։
- Երբ հրամայի ալլահի պայծառ ստվերը,- պատասխանեց Աբասը, և գիտեր, որ նման պատասխանները հայրն ընդունում է մեծ հաճույքով։
- Նորի՞ց Գյանջայի վրա,- շահը մեկ-մեկ, աննկատ խայթում է որդուն, բայց ոչ չարությամբ։ Իհարկե, նա ակնարկում է վերջին պարտությունը, և նրան դուր է գալիս, երբ թագաժառանգը տաքանում է։
- Ո՛չ, նախ կգրավեմ Շուշին, հետո կամրանամ Ասկերանի բերդում։
Շահը գլխով հավանություն տվեց, չնայած լավ գիտեր, որ Աբասը մի բան է ասում, բայց կատարում միանգամայն հակառակը։ Դա էլ էր դուր գալիս Ֆաթհ Ալի խանին՝ այդպես են մեծ զորավարները, իրենց միտքը արշավանքից առաջ թաքցնում են նույնիսկ հարազատներից։ Աղա Մուհամեդ Կաջարն էլ այդպես էր։
Աբասը հրաժեշտ տվեց խանին, գնաց իր պալատը։
Ներքնապետը սպասում էր շահզադեին, խոնարհեց գլուխը, հարցրեց.
- Շահերի ծովերի մարգարիտը ո՞րին կցանկանա։
Աբասը, ճիշտն ասած, ինքն էլ չէր որոշել, թե այդ գիշեր իր կանանցից որի հետ կքնի։ Նա հիմա նման էր այն քաջ հեծվորին, որ ունի հարյուրավոր ձիեր՝ մեկը մյուսից գեղեցիկ ու արագավազ, բայց ձիարշավից առաջ դժվարանում է ընտրել ամենալավագույնը։
- Նորերից այն երկուսին բեր։ Այն մեկը, որ այտին խալ ունի, թող մնա հաջորդ օրվան։
Աբասը պառկեց փափուկ թախտին։ Մինչև գարուն շատ քիչ ժամանակ է մնացել։ Գեներալ Ցիցիանովին սպանել են։ Նեբոլսի՞ն։ Գեներալ Նեբոլսին՝ ո՞վ է, ռո՞ւս է, թե՞ ջհուդ։
Նեբոլսին, Նեբոլսին... Հիշեց։ Կա այդպիսի մեկը։ Ոչ, նա չէ, սա ուրիշ գեներալ է։
Ներքնապետը դուռը բացեց.
- Պատրաստ են, շահերի ծովերի մարգարիտ։
- Լավ, գնա,- շահզադեն հորանջեց և կրկնեց,- Նեբոլսին, Նեբոլսին...
3.
1806 թվականը Կովկասի տարեգրության մեջ մտավ որպես անսպասելի անակնկալների տարի։ Գեներալ Ցիցիանովի սպանությունը Բաքվում, խռովություններ Շամախիում ու Լենքորանում, Դաղստանի լեռնականների նոր հուզումները, Իմերեթիայի թագավոր Սողոմոնի պահանջը՝ ռուսական զորքերն անհապաղ պիտի հեռանան Քութաիսից։ Երևանի սարդարն էլ իր հերթին պատրաստվեց Շորագյալի շրջանը ետ խլել Ռուսաստանից, Թուրքիան սպասում է հարմար առիթի...
Աբաս Միրզայի «պատկերավոր մտածողությամբ», Կովկասը Ռուսաստանի համար մի այնպիսի պատ է, որ հնարավոր չէ առաջին իսկ հարվածով փլել։ Հարկավոր է անվերջ ու անդադար հարվածել, այնքան հարվածել, որ այդ պատը ճաք տա ու փլվի։ Նման հարվածները, ինչ խոսք, շահական գանձարանի վրա շատ ծանր կնստեն, գանձարան, որ որքան արագ է լցվում, նույնքան արագ էլ դատարկվում է։ Բանակը կլանում է ոսկին. ամուր թնդանոթներ են հարկավոր, իսկ թնդանոթներն էլ իրենք իրենց չեն ձուլվում։ Պատերազմում հաղթում է ոսկին։ Ֆրանսիացի մաջարախտներին՝ ոսկի, անգլիացի թնդանոթներ ձուլող վարպետներին՝ ոսկի, արշավանքի համար դիմացկուն ու արագավազ ձիեր են հարկավոր, ձիերը ոսկու գին ունեն... Իսկ շահական հարեմնե՞րը, այդ հարեմների վրա կատարած անթիվ, անքանակ ծախսե՞րը։ Շահզադեն, իհարկե, հարեմներին դեմ չէ, էլ ինչ շահ կամ շահզադեներ, որ չունենան իրենց հարեմները, բայց լավ կլինի պահպանել նաև չափ ու սահմանը։ Նա մի անգամ շահի ներկայությամբ ասել է. «Եթե մեր հարեմների կանանց կշռով մեկ ես ոսկի ունենայի, կնվաճեի ամբողջ աշխարհը»։ Շահի ավագ որդին, հիվանդոտ ու մաղձոտ Մուհամեդ Վալի Միրզան, լրջորեն ընդունելով եղբոր կատակը, մի ամբողջ օր նստել հաշվել է, թե հարեմներում որքան կին կա։ Վերցրել է միջին մի կշռաչափ, այն բազմապատկել կանանց քանակով և ասել. «Շահի ստվեր, իսկ մի՞թե մենք մեր գանձարանում 4687 փութ ոսկի չունենք»...
Աբաս Միրզան այս անգամ Ղարաբաղ մտավ քսան հազարանոց բանակով։ Նրա համար հիմա կարևորը ոչ թե զինվորների քանակն է, այլ մարտունակությունը։ Շահզադեն հավատում է իր բանակի մարտունակությանը, և հաղթանակը կասկած չէր հարուցում։ Ոչ, անմիջապես չհարձակվեց Շուշիի բերդի վրա։ Նա Շոշ գյուղի մոտ, լեռան բարձրավանդակի վրա ամրացավ, նախօրոք ֆրանսիացի գեներալի հետ հաշվումներ կատարեց, նկատի առնելով ձորի խորությունը, և այն, ինչպես տեղադրել թնդանոթները, որ արձակած ռումբերը չխփեն միայն մի կետի։
Սակայն Շահզադեն ճակատամարտելու համար նորից սխալ տեղ էր ընտրել։ Առջևում անդնդախոր ձորն է, աջ կողմի վրա՝ Շոշ գյուղը, ուր մելիք Ջումշուդի հեծելագունդը սպասում է ռուսական բանակին, ետևում Ավետարանոցն ու Տառնավազն են՝ իրենց հեծելազորներով։
- Եթե չհանձնվեն,- հայտարարեց Աբասը,- ես հիմնովին քարուքանդ կանեմ Շուշին ու այնտեղ կկառուցեմ նոր քաղաք։
Աբասը դեռ հույս ունի, թե Իբրահիմ խանի եղբայր Մուհամեդ Հասան աղան ներսում անպայման խռովություն կբարձրացնի, հակառակ դեպքում՝ կփախցնի խանին, իսկ խանը շահզադեին շատ է հարկավոր, նրա մարդիկ կկանգնեն պարսիկների դրոշի տակ, Շուշիի անկումը կդառնա Գյանջայի անկման նախերգանքը։
Շուշին անհանգիստ էր։
Հասան աղան դեռ երկու օր առաջ էր եկել ոտքի կանգնեցնելու իր մարդկանց։ Իսկ դա չհաջողվեց այն պարզ պատճառով, որ մելիք Ջումշուդի սրատես աչքից ոչինչ չէր վրիպում։ Մնում էր փախցնել Իբրահիմ խանին։ Նա արդեն գտել էր այդ ճանապարհը՝ Հոնուտ գյուղի կողմից։ Մեհթի խանը, որ երեկ փրկարար հորեղբոր ձեռքերն էր համբուրում, հանկարծ միտքը փոխեց։
- Ես բերդից երբեք չեմ հեռանա,- ասաց նա,- ես իմ կանանց հետ կմնամ այստեղ։
- Եվ ճակատագրական սխալ կգործես,- ասաց Իբրահիմ խանը,- Աբաս Միրզան կգրավի բերդը և առաջինը քո գլուխը կկտրի։
Դա չազդեց, Մեհթի խանը ծիծաղեց.
- Գուցե Աբասի թնդանոթների արձակած ռումբերը հասնեն Շուշի, բայց ինքը՝ Աբասը, չի հասնի։
Ըստ պայմանավորվածության, Մուհամեդ Հասան խանն իր մարդկանցով Իբրահիմ խանին պիտի սպասեր Ջըդըռ-դուզի ձորաբերանին։ Կեսգիշերին խանն իր ընտանիքով դուրս եկավ պալատից և նույնիսկ չուզեց հրաժեշտի խոսք ասել որդուն՝ Մեհթի խանին։ Բայց այդպես էլ նրան բախտ չվիճակվեց հասնել Ջըդըռ-դուզ։ Մելիք Ջումշուդը իր հեծելախմբով փակեց նրանց ճանապարհը և գոչեց.
- Ողջո՜ւյն, Իբրահիմ խան։ Սա ի՞նչ գիշերային զբոսանք է և այն էլ ամբողջ ընտանիքով։
Խանը հասկացավ, որ դա իր վերջն է։ Դալի մայորը գլուխ ցավեցնելու ժամանակ չուներ, կարճ կտրեց. «Հանուն մեր հայր թագավորի՝ գլխատել երդումնազանց, խաբեբա, դավաճան Իբրահիմ խանին»։
Բռնակալը, ստոր դահիճն ու երկերեսանի սրիկան խնդրեց, որ թաշկինակով կապեն աչքերը և այնպես գլխատեն, որ ոչ մի ցավ չզգա։ Իսկ երբ թաշկինակով կապեցին նրա աչքերը, խանը հանկարծ չոքեց, տարածեց թևերը, աղաղակեց.
- Հանուն ալլահի խղճացե՜ք, աղաչո՜ւմ եմ, խղճացե՜ք, էլ չեմ անի...
Մելիք Ջումշուդը հանեց թուրը և ասաց.
- Իբրահիմ խան, թեկուզև ուշացած, ես պարտավոր եմ ուղղել իմ հոր սխալը...
Աբաս Միրզան դեռ սպասում էր։
Շող գյուղի բարձրավանդակից հայացքով նա չափում էր Շուշիի բերդը, մտածում, թե որտեղ պիտի կառուցի իր նոր ամառանոցը, քանի օթախ պիտի ունենա, քանի կին, ով պիտի հետագայում փոխարինի այդ ճարպագունդ Իբրահիմ խանին... «Ես հենց այստեղից էլ կշարունակեմ իմ արշավանքները Ռուսաստանի վրա,- երազում էր Աբասը,- կգրավեմ Վրաստանը, ապա Դաղստանը։ Բաքուն երբեք չեմ զիջի թուրք սուլթանին։ Մեր թրերը դեռ կխաչվեն, կգա այդ օրը»։
- Իբրահիմ խանը ուշանում է,- շահզադեն նայեց կողքին կանգնած իր նոր աջուդան-բաշի Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրին,- բանաստեղծ, այս Ղարաբաղին պիտի տիրեմ... Մենակ այս անհավատ հայերից գլուխ չեմ հանում. ինչո՞ւ են պաշտպանում խոզակեր ռուսներին։
- Շահերի ծովերի մարգարիտ, դա նրանից է, որ երկուսի հավատը է մեկն է, իրար լավ են հասկանում։
Աջուդան-բաշի, ես կստիպեմ հայերին, որ ընդունեն մեր արդար հավատը։ Չէ, խոսքով չէ, թրո՛վ, թրո՛վ ես դրանց հավատափոխ կանեմ։
Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրը չպատասխանեց, բայց պատասխան ուներ՝ թրով կարող ես սպանել, բայց փոխել հավատը՝ չես կարող, ով շահերի ճահիճների անկուշտ շնաձուկ։
4.
Գեներալ-մայոր Նեբոլսինը 1806 թվականի մայիսին, այսինքն Աբաս Միրզայի ներխուժումից տասնութ օր առաջ, տրոիցկյան իր զորագնդով մտավ Ելիզավետպոլ։ Նրա գալստյան մասին գնդապետ Կարյագինին դեռ մի ամիս առաջ են հայտնել Թիֆլիսից։ Բայց կոնկրետ չեն ասել՝ գալիս է փոխարինելո՞ւ հանգուցյալ իշխան Ցիցիանովին, թե՞ ստուգելու Ելիզավետպոլյան զորագունդը։
Նեբոլսինը չշտապեց, նա դեռ կարևոր գործեր ուներ Թիֆլիսում։ Արդեն հայտնի էր, որ Աբասը պատրաստվում է նոր արշավանքի, և գեներալը մեռնելուց առաջ գլխավոր հրամանատարությանը ներկայացրեց իր պահանջները. այն է՝ Ելիզավետպոլում ձեռքի տակ ունենալ ոչ թե եգերների մեկ կամ երկու գումարտակ, այլ լավ զինված երկու գունդ։ Կոմս Գուդովիչն ասաց, որ կարիք չկա այդքան շտապել և կատակով ավելացրեց. «Ելիզավետպոլի մոտ հասցրած մեր շառաչուն ապտակից հետո, արեգակների արեգակ, աստղերի աստղ, առյուծների առյուծ, սարդարների սարդար Աբասը դեռ ուշքի չի եկել»։ Նեբոլսինը պատասխանեց. «Ձերդ պայծառափայլություն, լուսատուների լուսատուն ուշքի է եկել ճիշտ այն օրը, երբ Ղարաբաղում կրեց իր առաջին պարտությունը։ Ղաջարների վրիժառու տոհմի շնագայլը չի կարող այդքան հեշտ կուլ տալ ռուսների ապտակը»։
Գեներալը ժամանակ չուներ զբաղվելու այն զանազան խնդրագրերով, որ ուղարկել էին ինչ-որ բեկեր, ինքնակոչ խաներ, մոլաներ, խոջաներ, մեծահարուստ վաճառականներ, չարչիներ։ Նոր սարդարին շնորհավորելու եկավ ինչ-որ Ասլան բեկ՝ հաղթանդամ, կոպիտ դիմագծերով, երկար բեղերով, եզան խոշոր աչքերով մի մարդ։ Նա փեշքեշով է եկել, և այն դրեց գեներալի ոտքերի տակ, խոնարհեց գլուխը.
- Սարդարների մեծ սարդար, մեծ թագավորի ոսկեփայլ ուսադիրներով և արծաթե թրով գեներալ, արեգակի նման միշտ ճաճանչափայլ, լուսնի նման բարձր, աչքերդ շողշողուն աչքեր, որ լույս են տալիս նաև գիշերները, դու առյուծի նման ուժեղ ես, վագրի նման հզոր, կայծակի նման շանթում ես արևափայլ թագավորի թշնամիներին...
- Ի՞նչ է ուզում,- անհամբեր թարգմանչին հարցրեց Նեբոլսինը։
- Ձերդ պայծառափայլություն, առայժմ դեռ ոչինչ չի ասել, նա ձեզ մեծարում է, համեմատելով զանազան լուսատուների հետ։
- Դրան ասա, որ ես դրանց կարիքը չունեմ, ի՞նչ է կամենում։
Բեկը բողոք ուներ։ Գյուլիստանի հայ մելիքը սրանից ուղիղ 178 տարի առաջ խլել է իր պապական հողերը, և հիմա պահանջում է, որ հայ մելիքին քշեն Գյուլիստանից, իրեն իր պապական հողերի վրա խան նշանակեն։
Գեներալ Նեբոլսինը շատ էր լսել այդ խաների ու բեկերի կամայականությունների, բանսարկությունների, խարդախությունների մասին, բայց այն, ինչ հիմա լսեց, չափազանց էր։ Նա ոտքի հարվածով դեն նետեց բեկի բերած փեշքեշն ու գոչեց.
- Եթե մի անգամ էլ երևաս այստեղ, ես իմ ձեռքով քեզ կգնդակահարեմ, կեղտոտ շուն։
Ելիզավետպոլում շոգ էր, փոշի. ցերեկները արևն էր վառում, գիշերները մոծակները հանգիստ չէին տալիս մարդկանց։ Իսկ ժամանակը թանկ է, Աբասը շուտով կհայտնվի Շուշիի բերդի պարիսպների տակ։ Գեներալը ստուգեց մարտկոցները, զրուցեց զինվորների հետ, կրկին հավաքեց հրամանատարներին, կարգադրեց լինել պատրաստ, երբեք խուճապի չմատնվել, սատանան այնքան էլ սարսափելի չէ, ասաց, երբ լավ ես բռնում նրա պոչը։ «Դուք, եղբայրներ, արդեն մի անգամ Աբասին ցույց եք տվել ռուսական զենքի ուժը, իսկ այս անգամ այնպես պիտի ցույց տաք ձեզ, որ նա ամբողջ կյանքում չմոռանա»։
Նեբոլսինին հետաքրքրում էր նաև շատ կարևոր մի հարց՝ հայ կամավորականները, արդյոք, պատրա՞ստ են օգնելու ռուսական բանակին։
- Նրանք միշտ էլ պատրաստ են, ձերդ պայծառափայլություն,- պատասխանեց գնդապետ Կարյագինը։ - Սակայն, թույլ տվեք հայտնել, որ նրանց կատարած ծառայությունները չի գնահատվում ըստ արժանվույն։
- Ես դա գիտեմ,- Նեբոլսինը հոգոց հանեց,- մայոր Կոտլարևսկին ինձ պատմել է։ Մենք կաշխատենք ուղղել հին սխալները։ Ի դեպ, Պավել Միխայլովիչ, ձեր այդ քաջ յուզբաշու մասին այնպիսի բաներ են պատմում, լսում ու մտածում ես՝ սրանք եղած դեպքե՞ր են, թե՞ հորինել են։
- Ձերդ պայծառափայլություն, ոչ մի բան էլ չեն հորինել։ Հանգուցյալ գեներալ-իշխան Ցիցիանովը նրան նույնպես ներկայացրել է պարգևատրության... Բայց մենակ Հովհաննես յուզբաշին չէ, նրա եղբայրը՝ Հակոբ յուզբաշին, իսկական հերոս է, Մուրադ Իշխանյանը՝ նույնպես։ Մելիք Ջումշուդ Շահնազարյանի մասին կարծեմ գիտեք։
- Գիտեմ։ Ինչու՞ իշխանը չհաշտվեց նրա հետ։
- Ներեցեք, ձերդ պայծառափայլություն, հանգուցյալը խիզախ ու համարձակ գեներալ էր, բայց Ղարաբաղի մելիքների համախմբման հարցում սխալվեց։ Ճիշտ է, հետագայում նա զգաց իր սխալը, սակայն այն ուղղելու համար ժամանակ էր հարկավոր... դա չհասցրեց։
- Պավել Միխայլովիչ, ես կուզեի ծանոթանալ այդ մարդկանց հետ։
- Ե՞րբ կբարեհաճեք։
- Որքան՝ շուտ, այնքան՝ լավ։
- Ես մարդ կուղարկեմ նրանց ետևից։
- Խնդրում եմ։
Նրանք եկան այն օրը, երբ արդեն Աբաս Միրզան պատրաստվում էր անցնել Արաքսը։ Մելիք Ջումշուդը՝ հաղթահասակ, գեղեցկադեմ, բայց արդեն ճերմակող քունքերով, քառասունն անց մի տղամարդ։ Հովհաննես Աթաբեկյանը՝ ածխի պես սև աչքերով ու հոնքերով, թուխ մազերով, նույնպես հաղթանդամ... Գեներալին թվաց, թե նա երևի կլինի 26-27 տարեկան, մինչդեռ նա մելիք Ջումշուդին հասակակից է։
- Հետաքրքիր է,- գեներալը օրորեց գլուխը,- քիչ էր մնում ես քեզ դիմեի այնպես, ինչպես հայրը որդուն։
Հովհաննեսը պատասխանեց.
- Ձերդ գերազանցություն, համարեցեք, որ ես ձեր որդին եմ։ Հրամանատարը իր բոլոր զինվորների համար հայր է։
- Այդ դեպքում երևի իմ տղան քո տղային հասակակից է,- գեներալը ժպտաց։ - Ի՞նչ եք կարծում, չխմե՞նք քաջ հայրերի և նրանց գործը շարունակող քաջ որդիների կենացը։
...Եվ կանցնեն տարիներ, Հովհաննես Աթաբեկյանը կհանդիպի ջահել մի ռուս սպայի՝ Ալեքսանդր Նիկոլաևիչ Նեբոլսինին, որին գեներալ Երմոլովը կգրկի ու կասի. «Շնորհակալ եմ, Սաշա, դու ապացուցեցիր, որ քո հոր՝ գեներալ Նիկոլայ Նեբոլսինի արժանի զավակն ես...»։
5.
Աբաս Միրզան դեռ Շոշի բարձրավանդակին սպասում էր Իբրահիմ խանին, երբ գեներալ Նեբոլսինը տրոիցկյան զորագնդով, գնդապետ Կարյագինն եգերյան զորագնդով դուրս եկան Ելիզավետպոլից։ Հովհաննես յուզբաշին իր հեծելախմբով Ասկերանի բերդի մոտ հասավ ռուսական գնդերին։ Նեբոլսինը որոշեց մի գումարտակ թողնել Ասկերանի բերդում՝ պորուչիկ Լադինսկու հրամանատարությամբ։ «Աբասը կարող է օգտագործել առիթը,- ասաց նա Կարյագինին,- Ասկերանի դռները բաց են, իսկ ինչո՞ւ չպոկվել Շուշիից ու գրավել Ասկերանի բերդը»։
Աբասը դեռ սպասում էր, բայց դա սպասել չէր, բարկությունից շուրթերն էր կրծոտում՝ չլինի՞ այդ ճարպագունդը միտքը փոխի ու նորից միանա ռուսներին։ Նա դեռ էլի պիտի սպասեր, եթե խանի եղբայրը չգար հայտներ, որ Իբրահիմ խանը գլխատված է։ Ռուսները փախուստի ճանապարհին բռնել ու գլխատել են Շուշիի տիրակալին։
- Լավ չեն արել,- մռայլվեց Աբասը,- դրան ես պիտի գլխատեի, բայց քո ձեռքով։ Երկուսդ էլ մի ծառի պտուղ եք։ Ռուսներն առաջ ընկան, ես դրա համար դրանց մի լավ կպատժեմ։
Բայց ռուսներն այստեղ էլ առաջ ընկան թագաժառանգից. բերդից առաջինը կրակ բացեցին։ Շուշին ավելի բարձր է, և հակառակորդը խփում է վերևից ներքև։ Աբասը հավատացած է, որ շուտով կսպառվեն այդ խոզակերների ռումբերը, ստիպված կանցնեն խուլ պաշտպանության։
Շահզադեն միշտ էլ մարտերից առաջ հավատում է իր հաղթանակին, և երբ բերդից սկսեցին կրակել կարտեչներով, ծիծաղեց՝ պա՛հ, տեսեք է՜, ուզում են զարմացնել։
Մի սարբազ բռնեց գլխից, չոքեց խոտերի մեջ, և Աբասի կողքին կանգնած ֆրանսիացի գեներալին թվաց, թե նա նամազ է անում։ Բայց դա նամազ չէր, դեմքից արյուն էր հոսում։ Քիչ անց մի ուրիշ սարբազ նստեց գետնին, բարձրացրեց բլուզը. կարտեչը ձևել էր նրա փորը, և սարբազը զարմացած նայում էր իր փորոտիքին։
Աբասը կատաղեց ու բղավեց ամիր-թոփխանեի վրա.
- Ու՞մ ես սպասում, լռեցրու այդ շան որդիներին։
Հրանոթներից բոցեր ցայտեցին, ծուխը ժայթքեց, կաղկանձեցին արկերը, գետինը շարժվեց։ Մի ռումբ ընկավ ձորաբերանին կանգնած հինգ սարբազների վրա, հինգ սարբազներից մնաց արնաթաթախ մի մսագունդ։
- Ավազակնե՜ր,- բղավեց թագաժառանգը,- բերանները բաց նայում են, կարծում են ռուսները ռումբերի փոխարեն խուրմա են ուղարկում իրենց համար,- և շուռ եկավ ֆրանսիացի գեներալի կողմը.- Գեներալ, ալլահը վկա, ռուսներն ուժեղ թնդանոթներ ունեն։
- Մեծ սարդար, ուժեղը ոչ թե ռուսների թնդանոթներն են, այլ թնդանոթների ետևում կանգնած զինվորները,- պատասխանեց գեներալը։ Ձեր սարբազները մինչև մի ռումբ են արձակում, քսան անգամ ալլա՜հ, ալլա՜հ են կանչում, իսկ նրանք քսան ռումբ են արձակում և մի անգամ հիշում աստծուն։
Բայց առյուծների առյուծն ուրիշ ոչինչ չի ուզում տեսնել՝ դիմացը Շուշին է, ուղեղում՝ Շուշին քարուքանդ անելու ձգտումը։
Ռուսական երկու գումարտակ, գնդապետ Կարյագինի հրամանատարությամբ, Վանի յուզբաշու ուղեկցությամբ, շրջանցելով Շոշը, Շաղասարի փեշերով արագ ու աննկատ անցան, հայտնվեցին հակառակորդի թիկունքում։ Գեներալ Նեբոլսինի գունդը գրոհ ձեռնարկեց Շոշի կողմից։ Մելիք Ջումշուդի, Վանի յուզբաշու և տառնավազցի կամավորականների հեծելազորները, պաշտպանելով եգերների աջ թևը, անսպասելի կերպով անցան հարձակման։ Աբասի քրոջ ամուսինը, Շիրազի հեծելագնդի սարթիփ Բելիլ խանը դուրս եկավ նրանց ընդառաջ և ընկավ եգերների ուժեղ կրակի տակ։
Աբասը զգա՞ց, որ դա անցյալ տարվա ճակատամարտի անփառունակ և ավելի խայտառակ շարունակությունն է։ Բելիլ խանը գլխապատառ ետ նետվեց, ցատկեց ձիուց և ասաց. «Սարդարների սարդար, մենք շրջապատված ենք»։ Արեգակի կրկնօրինակը շառաչուն ապտակեց փեսայի դեմքին. «Վախկոտ շուն, աշխարհում դեռ չի ծնվել այն սարդարը, որ կարողանա Աբաս Միրզային գցել ծուղակի մեջ։ Ի՜նչ է, կո՞ւյր ես, չե՞ս տեսնում, որ Շուշիի բերդի դարպասները բացվել են»։
Աբաս Միրզան կրկին սխալվեց. դարպասները, այո, բացվել են, որպեսզի մայոր Լիսանևիչը հրանոթներն ավելի մոտեցնի և հնարավորություն ստեղծի ռուսների սրընթաց գրոհի համար։ Նա ճանապարհ էր բացում Նեբոլսինի հեծելազորի համար։
Աբաս Միրզայի պատմագիրներն ու տարեգիրները միշտ էլ զանազան պատճառներ են գտել արդարացնելու մեծ սարդարի պարտությունները։ Մի դեպքում, վճռական պահին, երբ ալլահի ստվերը վագրի պես ցատկում, նստում է ձիու թամբին, որ հեծելագունդը տանի հաղթական գրոհի, այդ անիծված ձին սայթաքում ու ընկնում է, մի այլ դեպքում անսպասելի կերպով բռնում է թագաժառանգի գլխացավը կամ ոտքն է ճմլվում... Եվ այս ճակատամարտում էլ նույնպես տեղի ունեցավ անսպասելին. «Երբ ռուսների անհաշիվ ու անքանակ զորքերը փորձեցին շրջապատել մեր անպարտելի ու անհաղթ բանակին, սարդարների սարդար վալիհադ Աբաս Միրզան առյուծի պես մռնչաց, վագրի նման ոստնեց, ցաք ու ցրիվ արեց գեներալ Նեբոլսինի անթիվ-անքանակ գնդերը։ Ես իմ ականջներով լսեցի՝ ռուս ասկյարները գոռում էին՝ փախե՜ք, առյուծների առյուծը գալիս է։ Եվ ալլահի ստվերը կայծակի պես տվեց-ջարդեց ռուսներին, Շոշի բարձրավանդակից պոկվեց, գնաց Ասկերանի բերդի վրա, որպեսզի կատարյալ դարձնի իր փայլուն հաղթանակը»։
Շահզադեի պատմագիրն ու տարեգիրը, իհարկե, չէր կարող գրել, որ սարդարների սարդարին ուրիշ ելք չէր մնում, փախչելն էլ տվյալ դեպքում հերոսություն էր։ Դա արդեն առյուծ Աբասը չէր, այլ աղվես Աբասը՝ հարկավոր է դուրս պրծնել օղակից, ամրանալ Ասկերանի անառիկ բերդում, փակել Շուշի-Ելիզավետպոլ գլխավոր անցուղին։ Շահն անհապաղ մեծ բանակով կհասնի օգնության, կջարդի Նեբոլսինի բանակը, կպաշարի Շուշին, իսկ ինքը՝ Աբասը, կգնա Գյանջայի վրա։ Սակայն Աբասը չգիտեր, որ Ասկերանի բերդն արդեն ռուսների ձեռքին է։ Մայոր Լիսանևիչն իրենից մի ժամ առաջ էր իր գումարտակով եկել միացել Լադինսկու հրամանատարության տակ գտնվող գումարտակին։ Բերդից Աբասին «դիմավորեցին» թնդանոթների որոտներով, իսկ հակառակորդին կրնկակոխ՝ հետապնդող Նեբոլսինը չուշացավ, և ռուսները դիմեցին սվինամարտի։
Թագաժառանգի հարգարժան տարեգիրը հիմա ինչ-որ բան պիտի հորիներ և հորինեց. «Սակայն խորամանկ ռուսները իմանալով, որ ալլահի ստվերը հայերին շատ է սիրում, այդ անօրենները հայ կանանց ու երեխաներին առաջ գցեցին և իրենք նրանց թիկունքից սկսեցին կրակ բացել։ Մեծահոգի Աբասը չցանկացավ վնաս պատճառել հայերին և բերդը գրավելու մտադրությունից հրաժարվեց, ասելով թե՝ ես երբեք չեմ թափի իմ հպատակների արյունը»։
ՍԵՅՖՕԼԼԱ ՎԱՀԻԴ էԼ ՓՈՒՐ. Մեզ Ասկերանի բերդի մոտ շատ լավ ջարդեցին։ Բերդից ռուսական գումարտակը, թիկունքից Նեբոլսինը, գետափից՝ հայերը... Ես հեռվից տեսա նրան՝ Հովհաննես յուզբաշուն։ Նա իր հեծելախմբով ջախջախեց Աբասի առաջապահներին, գետը ողողեց նրանց արյունով։ Աբասի բախտն այս անգամ էլ բերեց՝ դուրս պրծավ։ Նա այդ պահին նման էր այն երես առած լակոտին, որ չնայած լավ ծեծ է կերել հարևան փողոցի իր հակառակորդներից, բայց էլի լեզուն իրեն չի պահում՝ և՛ փախչում է, և՛ բղավում. «Հլա սպասեցեք, ես դեռ ձեզ ցույց կտամ»։
ԳԵՆԵՐԱԼ-ՄԱՅՈՐ ՆԵԲՈԼՍԻՆ. «Կովկասյան գծի գլխավոր հրամանատար, գեներալ-փոխմարշալ կոմս Գուդովիչին։ Ձերդ պայծառափայլություն, սույն թվականի հունիսի 13-ին իմ հրամանատարության տակ գտնվող բանակը Շուշիի բերդից ոչ հեռու գտնվող Շոշ գյուղի մոտ, ապա Ասկերանի բերդի մատույցներում գլխովին ջախջախեց Աբաս Միրզայի քսան հազարանոց բանակին։ Մեր զինվորները կռվում էին առյուծի պես և հայերն էլ պակաս չէին։ Հովհաննես Հարությունովիչ Աթաբեկյան յուզբաշու քաջագործությունների մասին շատ էի լսել, բայց այն, ինչ տեսա, իմ սպասածից էլ վեր էր։ Այդ քաջակորով հայը արժանի է ոչ միայն շքանշանի, այլև ռուսական բանակի սպայի կոչման, թեկուզ և պոդպորուչիկ։ Նույնը կարելի է ասել նրա եղբոր՝ Հակոբ Աթաբեկյանի և մելիք Ջումշուդ Շահնազարյանի մասին, որոնք նորին կայսերական մեծության դրոշի տակ ցուցաբերեցին զարմանալի խիզախություն»։
ԿՈՄՍ ԳՈՒԴՈՎԻՉ. «Տրվում է Հովհաննես յուզբաշի Հարությունովին (և հավանաբար նորից գրագիրների մեղքով հայրանունը դարձել է ազգանուն) առ այն, որ նա գտնվելով գեներալ-մայոր և ասպետ Նեբոլսինի զորախմբում, որ գործում էր պարսիկների դեմ, 1806 թվականի հունիսի 13-ի մարտում ցույց տվեց գերազանց քաջություն, որի համար Նորին Կայսերական Մեծության ամենախոնարհ հպատակիս ներկայացումով, Ամենաբարեգութը բարեհաճել է նրան տալ արծաթե մեդալ՝ պարանոցին կարմիր ժապավենով կրելու համար, որի մի կողմում Նորին Մեծության դիմանկարն է, իսկ մյուսում՝ «քաջության համար» մակագրությունը։ Ուղարկելով սույնը, մնում եմ հույսով, որ վեհագույն Միապետի այսպիսի առատաձեռնությունը կնպաստի դեպի Նորին Կայսերական Մեծությունը ունեցած ծառայությունը դարձնելու ջանասեր, առավել խորիմաստ։
Նորին Կայսերական Մեծության Ամենաբարեգութ իմ արքայի անունից Կովկասյան գծի, Վրաստանի ու Դաղստանի զորքերի գլխավոր հրամանատար գեներալ-փոխմարշալ, Աստրախանի նահանգի, Կովկասի ու Վրաստանի քաղաքացիական գործերի կառավարիչ, և ռուսական բոլոր շքանշանների ասպետ կոմս Գուդովիչ»։
6.
Աբաս Միրզայի երկրորդ պարտությունը, Իբրահիմ խանի գլխատումը և գեներալ Նեբոլսինի հայտարարությունը՝ հայ մելիքներին իրավունք է տրվում ունենալու իրենց հեծելազորները, մեծ ցնծություն առաջացրին Ղարաբաղում։ Չկա մեծ դահիճն ու խաբեբան, խորամանկ ու ագահ բռնակալը։ Եվ դա շնորհիվ մայոր Լիսանևիչի ու մելիք Ջումդուդ Շահնազարյանի։
Տիզակի մելիք Ղահրաման Ավանյանը իր մարդկանցով շտապեց Ասկերան՝ շնորհակալություն հայտնելու մայորին։ Գեներալ Նեբոլսինը երկու գումարտակ թողնելով Ասկերանում, մեկնել էր Ելիզավետպոլ, գնդապետ Կարյագինը՝ Թիֆլիս՝ բուժվելու։
Տիզակի մելիքը դատարկաձեռն չէր եկել, իր հետ բավականին գինի էր բերել, ինչպես նաև երեսուն ոչխար, թթի օղի, մոթալի պանիր և այլն։ Լիսանևիչը գինին բաժանեց եգերներին և ասաց. «Արժե նշել մեր հաղթանակը։ Մեր զինվորները ծանր օրեր շատ էին տեսել, թող մի քիչ ուրախանան», և ինքն էլ իր հերթին հրավիրեց Իվան յուզբաշուն, Տիզակի մելիքին ու իր մտերիմներին՝ ճաշի ու զրույցի։
Առավոտյան մայոր Լիսանևիչը պորուչիկ Լադինսկուն կարգադրեց շարքի կանգնեցնել բոլոր եգերներին։ Եգերները եկան շարվեցին գետափին։ Քիչ անց եկավ Հովհաննես յուզբաշին՝ իր հեծելախմբով։
- Զգա՜ստ,- հրամայեց Լադինսկին ու զեկուցեց մայոր Լիսանևիչին.- Ձերդ գերազանցություն, 17-րդ եգերյան գնդի երրորդ ու չորրորդ գումարտակները շարված են ձեր հրամանով։
Մայորը ողջունեց եգերներին ու հայ կամավորականներին, ասաց.
- Եղբայրնե՜ր, Աբաս Միրզան ջարդվել է՝ շնորհիվ ձեր ցուցաբերած խիզախության... Բայց այդ դեռ չի նշանակում, որ մեր թրերը դնենք պատյանում։ Աբասն էլի կգա ու էլի կջարդվի։
Եղբայրնե՜ր, այսօր մեր հայ բարեկամները բաժանվում են մեզանից, գնում են իրենց վար ու ցանքսին, բայց մենք նրանց ասում ենք ոչ թե գնաք բարով... Ասում ենք՝ մենք նորից կհանդիպենք և թշնամու դեմ նորից կկռվենք միասին։ Նորին գերազանցություն գեներալ Նեբոլսինի անունից և ձեր անունից, թույլ տվեք շնորհակալություն հայտնել մեր խիզախ հայ եղբայրներին։
Թնդաց «ուռան», Հովհաննես Աթաբեկյանն ու մայոր Լիսանևիչը համբուրվեցին ու փոխանակեցին իրենց թրերը։
7.
Միապետը մարգարե է, նա ամեն ինչ գիտե։ Նայում է դիմացինի դեմքին և իսկույն կռահում նրա միտքը՝ շքանշան է ուզում։ Իսկ ինչո՞ւ այդ շքանշանի հետ չբարձրացնել նրա աստիճանը՝ թող մայորը լինի գնդապետ, գնդապետը՝ գեներալ։ Գեներալները որքան շատ լինեն, բանակն այնքան ուժեղ կլինի, կարգապահությունը՝ բարձր։
Մինիստրներին նույնպես շքանշաններ են հարկավոր, առանց շքանշանի ի՜նչ մինիստր։ Եվ միապետն այս հարցում առատաձեռն է, շքանշանով ոգևորում է, շքանշանով խաբում է, շքանշանով կաշառում է, շքանշանով շողոքորթում է, շքանշանով սպանում է նաև։ Ավելի շատ շքանշան, Ռուսաստանը մետաղներով հարուստ երկիր է, չի աղքատանա։
Թագավոր Ալեքսանդրը իր մտերիմների շրջանում այն կարծիքն է ստեղծել, որ Ռուսատանը ոչ ոք այնքան լավ չգիտե, որքան ինքը։ Մինչդեռ նրա մինիստրներին հայտնի է, որ միապետը Ռուսաստանը գիտե քարտեզով, այն էլ ոչ լրիվ։ Եթե նա Նուխիի կամ Շիրվանի խանությունները մեկ-մեկ շփոթում է Ղարաբաղի հետ, ոչինչ, ներելի է, բայց երբ Ելիզավետպոլը որոնում է Սև ծովի ափերին, այնքան էլ լավ չէ։ Պարծենկոտ է կայսրը, սիրում է հոխորտալ՝ ես պարսիկներից շուտով կխլեմ Էրեվանը,- ասում է չափազանց ինքնավստահ և համոզված։ - Արարատի կատարին կտնկեմ մեր հաղթական դրոշը, իմ տերության սահմանները կձգվեն ավելի հեռո՜ւ, հեռու... Կասպից և Սև ծովերը պիտի ակոսեն ռուսական նավերը, միայն ռուսական նավերը...
Թագավորին այնքան էլ չի հետաքրքրում երկրի ներքին դրությունը, նրա ուշքն ու միտքը Ռուսաստանի սահմաններն ընդարձակելու վրա է։ Մուժիկը դժգո՞հ է, իսկ ինչո՞ւ է դժգոհ, նշանակում է տերը թույլ է, դրա կողերը մի լավ չի ջարդում։ Լուսավորությո՞ւն...Թող լինի լուսավորություն, բայց ոչ այնպիսի լուսավորություն, որ ինչ-որ Ռադիշչև գիրք գրի՝ «Ճանապարհորդություն Պետերբուրգից Մոսկվա», ու բղավի. «Սա շղթաներով գամվածի վիճակ է, սա մռայլ զնդանի մեջ բանտարկվածի վիճակ է, սա լծված եզան վիճակ է»։ Իսկ ի՞նչ արեց թագուհի Եկատերինան՝ այդ խռովարարի մահվան դատավճիռը փոխեց աքսորով։ Ա՜յ քեզ մտահոգություն...
Ուժեղ միապետը, երկար բազուկներ ունի. մայրաքաղաքից ձեռքը մեկնում է մինչև Ղարաբաղ, բռնում քաշում Աբաս Միրզայի ականջն ու ասում. «Թագաժառանգ Աբասիկ, եթե քեզ խելոք չպահես, ես քո հերը կանիծեմ»։ Նա մատը ճոճում է թուրքական սուլթանի վրա, Նապոլեոն Բոնապարտին արհամարհանքով ասում է՝ տես, հա՜, կորսիկացի թզուկ, Ռուսաստանը քեզ համար ոչ Անգլիա է, ոչ էլ Եգիպտոս...
Թագավոր Ալեքսանդրը Աբասի դեմ տարած երկրորդ հաղթանակը Ղարաբաղում համարեց իր անձնական հաղթանակը։ Կոմս Գուդովիչին ընդունեց բարձր տրամադրությամբ։ «Կոմս,- ես այդ Աբասիկին լավ քոթակեցի, չէ՞ ... Իսկ Նեբոլսինը, կեցցե՜, քաջ գեներալ դուրս եկավ, արժանի է շքանշանի»։ Բայց թագավորի ականջին ձայն էր հասել. «Ես նրա քաջությունն ընդունում եմ, կոմս, սակայն ինձ հայտնի է, որ նրա հրամանատարության տակ կան դժգոհ տարրեր... Ո՞վ է այդ գնդապետ Կարյագինը, կոմս»։ Գուդովիչը հասկացավ բանն ինչումն է՝ գնդապետ Կարյագինն ինչ-որ մեկի ներկայությամբ ասել է՝ մեր հայր թագավորը աստիճաններն ու շքանշանները բաժանում է ոչ թե ըստ կատարած ծառայությունների, այլ ըստ մորուքների։ Կոմսը նրան՝ Կարյագինին, որոշել է ներկայացնել շքանշանի ու աստիճանի բարձրացման։ Փորձեց դրությունն ինչ-որ ձևով հարթել. «Ձերդ պայծառափայլություն,- ասաց,- հեռուներից եկած լուրերին այնքան էլ չպիտի հավատալ։ Գնդապետ Կարյագինը խիզախ մարդ է»։ Նա համառոտակի պատմեց Ելիզավետպոլի մոտ տարած նրա փայլուն հաղթանակի և այն մասին, թե ինչպես է հայ Հովհաննես յուզբաշու օգնությամբ իր փոքրիկ գումարտակով դուրս եկել թշնամու օղակից։
- Ուրեմն այդ հայը խիզախ մարդ է։
- Չեք սխալվում, ձերդ պայծառափայլություն։
- Կոմս, դուք կարող եք նրան ներկայացնել արծաթե մեդալի... Իսկ այդ Կարյագինին...,- նա կնճռոտեց դեմքը,- առայժմ խոսք լինել չի կարող դրա աստիճանի բարձրացման մասին։ Շքանշանը հերիք է։
Միապետը մեծահոգի է նաև, ոխ չի պահում։
Հետո նրան հանկարծ հետաքրքրեց Շուշիի խանությունը։
Կոմս Գուդովիչը պատմեց համառոտ։ Մայոր Լիսանևիչը հայազգի մելիք Ջումշուդ Շահնազարյանի օգնությամբ բերդը ոչ միայն պաշտպանել է, այլև բերդից հարվածել է Աբաս Միրզային։
- Իսկ խանը,- միապետը մոռացել է նրա անունը,- ի՞նչ եղավ խանը։
- Ձերդ պայծառափայլություն, Իբրահիմ խանին դավաճանության համար գլխատել են։
- Գլխատե՞լ,- թագավորն օրորեց գլուխը,- կոմս, դա դաժան պատիժ է, շատ է դաժան։ Պիտի գնդակահարեին և ոչ թե գլխատեին։ Մենք չպիտի իջնենք այդ վայրենի Աբասիկի աստիճանին։ Ինչպե՞ս է մայորի ազգանունը։
- Լիսանևիչ, ձերդ պայծառափայլություն։
- Ներկայացնել շքանշանի և աստիճանի բարձրացման։ Հայ մելիքին նույնպես... Ես գնահատում եմ նաև իմ տերության տակ մտնող մյուս ազգերի ծառայությունները։ Ես նրանց նույնպես համարում եմ իմ հարազատ զավակները։
Ներկաները ցնծացին.
- Ինչպիսի՜ մեծահոգություն...
8.
Խարդախ ու խորամանկ Իբրահիմ խանին փոխարինեց որդին՝ մոռացկոտ, մտացրիվ, կասկածամիտ ու վախկոտ Մեհթի խանը։ Նա հավատարմության երդում տվեց ռուսական կառավարությանը, երդվեց Ղուրանով, ալլահի, սուրբ Մուհամեդի, Փեղամբարի սուրբ անուններով երդվեց, որ միշտ հավատարիմ կմնա արեգակների արեգակ, մարգարեների մարգարե, աստծո կրկնօրինակ Ալեքսանդր փադիշահին։- Սա էլ իրեն շրջապատեց թեթևամիտ, կասկածելի վարքի տեր մարդկանցով, իր գործունեությունը սկսեց կերուխումներով։ Ի՞նչ անենք, թե Ղուրանը դեմ է խմիչքին. եթե ռուսները խմում են, հայերը խմում են, ինչո՞ւ ինքը չխմի։ Ոչինչ, ալլահը կների, ալլահը մեծահոգի է։ - Մտացրիվ խանը հաճախ մոռանում է իր երեկվա տված հրամանը, իր ձեռքով ստորագրած հրամանները շարունակ փոփոխում է, գյուղեր ու կալվածքներ է պարգևում իր ազգակիցներին, մի քանի ամսից հետո այդ գյուղերն ու կալվածքները խլում նրանցից, տալիս մի ուրիշին։ Երկչոտ ու հարբեցող խանը ամեն կերպ ձգտում է սիրաշահել իր հակառակորդներին, և երբ Հովհաննես յուզբաշին պահանջեց խանական հարկեր չվերցնել կուսապատցիներից, Մեհթի խանը ոչ միայն տվեց իր համաձայնությունը, այլև Գյուլաթաղ և Մոխրաթաղ գյուղերը նույնպես հանձնեց իր յուզբաշի քիրվային, տվեց նրան մելիքի իրավունքներ։
Կարգ ու կանոնները խանական պալատում փոխվեցին։ Խանը վեզիրների համար «Ձերդ պայծառափայլություն» է, գլխավոր վեզիրը պարտավոր է շաբաթը մի անգամ հաշիվ տալ նրան՝ գործերի վիճակի մասին. որքան ոչխար է մորթվել, կանանց վրա որքան փող է ծախսվել, որքան հյուրեր են ընդունել, ինչ փեշքեշներ են ստացել, հարճերն ինչ պահանջներ ունեն, ռուսները բերդում որքան սալդաթ են պահում, և նման բաներ։ Բայց գլխավոր վեզիրը միշտ չէ, որ խանին գտնում է սթափ վիճակում։ Խանը կոնծում է գիշեր-ցերեկ, և նրա սիրած խմիչքը ռոմն է։ Գլուխը ցավում է՝ խմում է՝ փորը ցավում է՝ խմում է, լյարդը ցավում է՝ խմում է, բարկանում է՝ խմում է, ուրախանում՝ խմում է։ Հարճերը, սազանդարները, գրագիրները և մնացած ղուլուղչիները խանի գանձարանի վրա չնայած ծանր են նստում, բայց նա պահում է պորտաբույծների այդ հսկա ոհմակը, գտնելով, որ առանց դրանց խանությունը կկորցնի իր հմայքը։
Պալատը լցվեց զանազան բեկերով։ Նախկին ջորեպաններն ու ախոռապանները արժանացան «բեկ» տիտղոսին։ Նույնիսկ հետին ծառաներն իրար այդպես էլ դիմում են՝ ա՜յ սալա՜մ, սալամ, Նազիմ բեկ։ Այ ալեքում սալամ, Նովրուզ բեկ։ Խանի քիսաչին բեկ է, ֆայտոնչին բեկ է, բոստանչին բեկ է, ոչխարապահը բեկ է, խոհարարը բեկ է, հացթուխը բեկ է, գիշերանոթը պահողը բեկ է, դռնապահը բեկ է... և ինքը՝ Մեհթի խանն է մի անգամ կատակով ասել՝ չեմ հասկանում, այսքան բեկերը որտեղի՞ց եկան, շան ես խփում՝ բեկ է դուրս գալիս, բեկի ես խփում՝ շուն է դուրս գալիս։
Արդյոք Մեհթի խանը տեղյա՞կ էր, թե Պարսկաստանում ինչ է կատարվում։ Գիտե՞ր, որ Աբաս Միրզան պատրաստվում է նոր արշավանքի։ Չէր կարող չիմանալ։ Աբասը նորից կխուժի Ղարաբաղ և կպաշարի Շուշին։ Բայց ինչո՞վ կավարտվի այդ հարձակումը։ Խանը մարգարե չէ, չի կարող կռահել, թե ով կհաղթի և ով կպարտվի, որ անցնի հաղթողի կողմը։ Շահզադեի նպատակը պարզ է՝ տիրել Ղարաբաղին։ Իսկ Լիսանևիչին փոխարինող գնդապետ Ասսեևը մի տեսակ փակ մարդ է, մտքինը երբեք չես կարող իմանալ։
Մեհթի խանը մտատանջության մեջ է։ Ինչո՞ւ է այդ Հովհաննես յուզբաշին իր հեծելախմբով հաճախակի հայտնվում Շուշիում։ Ի՞նչ մտադրություններ ունի, գուցե հենց իրեն՝ Մեհթի խանի՞ն է հետևում։ Խանը հատուկ մարդիկ ունի, նրանք պարտավոր են ամեն ինչ իմանալ և հայտնել իրենց տիրակալին, բայց նրանք ոչինչ չկարողացան իմանալ։
Հովհաննես Աթաբեկյանը ոչ միայն Ղարաբաղի բոլոր ճանապարհները լավ գիտե, այլև այն ճանապարհը, որ Արաքսի ափից տանում է Թեհրան, մինչև Աբաս Միրզայի զորակայան, ուր իր պաշտոնական պարտականություններն է կատարում շահզադեի աջուդան-բաշի Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրը։ Աբասի բանակում կատարվող փոփոխությունները, տեղաշարժերը, պետական գաղտնիքները գաղտնիք չեն մնում, իսկույն այդ մասին իմանում են Ղարաբաղում։ Այն, ինչ կատարվում է Թեհրանում՝ փակ վարագույրների ետևում, Ղարաբաղի ռուսական բանակի հրամանատարությունը տեսնում է։ Սարդարների սարդարը շարունակում է բանակցությունները Նապոլեոնի հետ, անգլիացիներից հրանոթներ է գնում, թուրքական սուլթանին ջերմ ողջույններ է հղում... Պարսկաստանի աղվեսապոչ առյուծը հայերի նկատմամբ լավ է տրամադրված, ասել է՝ այս հայերը գլուխ ունեն, դրանց գլուխները հիմա ինձ շատ են հարկավոր, իսկ երբ նվաճեմ Կովկասը, ես իմ ձեռքով կկտրեմ խելոքների գլուխը։ ԵՎ ապա՝ նորջուղայեցի շահի բժշկապետ Դավիթ-խան Մկրտչյանի նամակը Ղարաբաղի հայ մելիքներին. «Աբաս Միրզայի քաղցր խոսքերին երբեք չհավատաք, նա ուզում է հայերին զատել ռուսներից, նվաճել Ղարաբաղը և ձեզ դարձնել իր հլու կամակատարները»։
Ռուսական հրամանատարությունը գոհ է Հովհաննես Աթաբեկյանից և չէր կարող չգնահատել նրա ծառայությունները։
Ահա՝
«Սույնը տրվում է Ղարաբաղի տիրույթի հայ յուզբաշի Հովհաննեսին այն մասին, որ նա ինչպես ինձ նախորդող գնդապետ Կարյագինի, նույնպես մինչ իմ գալը այս պաշտոնը գրավող հրամանատար գնդապետ Լիսանևիչի (որը հիմա գեներալ- մայոր է ու եգերյան 9-րդ գնդի պետը), նմանապես Կոտլյարևսկու, իսկ հետո սկսած 1807 թվականից մինչև սույն 1811 թվականը իր հրամանատարության տակ եղած ժամանակ, թագավոր կայսերը ծառայելիս իր վրա դրված բոլոր հանձնարարությունները նա կատարել է գերազանց փութաջանությամբ ու եռանդով։ Բազմիցս իր ենթականերին ուղարկել է Պարսկաստան՝ իմանալու հակառակորդի բոլոր մտադրությունները, մահափորձերի մասին և, այդպիսով, նա ինձ համար բերել է ստույգ տեղեկություններ։ Իսկ գլխավորապես նա մեզ օժանդակում է ամենավտանգավոր պահերին։ Պահակակետերում նշանակված թաթարները տեղեկանալով հակառակորդի զորքերի մոտենալու մասին, իսկույն փախչում են, իսկ նա՝ յուզբաշի Հովհաննեսը, պոստային ողջ ծառայությունը կատարում է իր ենթականերով, առանց որևէ հատուցման և բազմիցս նրանց շատ կարևոր հաղորդումներով Ելիզավետպոլ է ուղարկել որպես բանագնաց և, ինչպես ինձ հայտնի է, նա այդ նպատակով ծախսել է բավականին քանակով իր սեփական փողերը։ Դրա համար, արդեն փորձով ապացուցված, նման ջանասիրությունը ես պարտավոր եմ անկողմնապահորեն բացատրել ու երաշխավորել վերադաս հրամանատարության առաջ, որ նա՝ Հովհաննես յուզբաշին, այս դեպքում արժանի է միապետի պարգևին և ի հարգանքս դրա տրվում է սույն իմ ստորագրությամբ ու իմ կնիքի զինանիշի դրոշմով։
Ղարաբաղի տիրույթի ի բարեբախտ բերդը Շուշի, հունիսի 16-րդ օր 1811 ամի։
Գնդապետ Ասսեև»։
Մի ուրիշ վկայագիր՝
«Տրվում է սույնը հայերից հարգելի յուզբաշի Հովհաննեսին այն մասին, որ 17-րդ եգերյան գնդի հրամանատար եղածս ժամանակ, ես նկատեցի նրա մեջ Ռուսաստանի նկատմամբ իսկական համակրություն։ Դրանցից էլ առավել նրա վրա իմ կողմից դրված բոլոր հանձնարարությունները կատարվում էր առանձնահատուկ փութկոտությամբ, և հաճախ է իր ենթականերին ուղարկել պարսկական սահմանը, որպես լրտեսներ, ընդ որում, Թարթառի պահակակետում պահանջվող քանակով կազակներ ու թաթարներ չունենալով՝ հակառակորդից սպասվող վտանգի առաջն առնելու համար, նա զբաղվում էր պետական թղթակցությունները առաքելով, որը կատարում էր առանց որևէ թերացման, որի համար ես կարող եմ արժանին հատուցել նրան՝ Հովհաննեսին, քանի որ նա արժանի է պատշաճ պարգևատրման, դրա համար էլ սույնը հաստատում եմ իմ ստորագրությամբ ու 17-րդ եգերյան գնդի դրոշմով։
Տրվում է ի բարեբախտ բերդը Շուշի, Ղարաբաղյան տիրույթում, սեպտեմբերի 25-րդ օրը 1811 ամի, թիվ 427։
Փոխգնդապետ Սնակսարև»։
9.
Եկավ 1812 թիվը։
Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի միջև կնքված պայմանագիրը կորցրեց իր ուժը։ Երկու տերությունների երիտասարդ թագավորները, որ չորս տարի առաջ Տիլզիթի հաշտության պայմանագիրը ստորագրելիս իրար սիրաշահելու ռևերանսներ էին անում, հանկարծ սկսեցին դժգոհել։ Կայսրերը ըստ պայմանագրի, պայմանավորվել էին, որ Ֆրանսիան ազատ գործողությունների ազատություն է ստանում Արևմտյան Եվրոպայում, Ռուսաստանը՝ Եվրոպայի հյուսիսում և Հյուսիս-արևելքում։ Ստացվեց այսպես՝ չնայած Նապոլեոնը Պրուսիայից խլած լեհական հողում ստեղծեց վարշավյան հերցոգությունը, բայց չկարողացավ հաստատել իր գերիշխանությունը Եվրոպայում, Ռուսաստանը հարկադրված էր իր առևտրական կապերը խզել Անգլիայի հետ։ Ո՞վ էր ում խաբել՝ Նապոլեոնը Ալեքսանդրի՞ն, թե՞ Ալեքսանդրը Նապոլեոնին։ Թերևս կորսիկացին ինչ-որ տեղ շահել էր. նա վարշավյան հերցոգությունը դարձրեց Ռուսաստանի դեմ պատերազմի պլացդարմ և հակառակորդի 590 հազարանոց բանակի դեմ արդեն ուներ մեկ միլիոն 200 հազար զինվորից բաղկացած հզոր բանակ։
Հիմա Աբաս Միրզան այնքան էլ չի շտապում, Նապոլեոնն է շտապեցնում։ Պարսկաստանի առյուծը սպասում է, որ Ռուսաստանն իր հիմնական ուշադրությունը բևեռի Արևմտյան սահմանների վրա։ Այդպես էլ եղավ, Կովկասից մի քանի գնդեր ետ քաշվեցին դեպի արևմտյան սահմանները։ Դեռևս 1811 թվականի մայիսին փորձ կատարվեց միավորել թուրքական ու պարսկական զորքերին՝ ռուսական բանակին համատեղ հարված հասցնելու համար, բայց այն անհաջողության մատնվեց. Աբասը ենթադրում էր, որ հաջողության դեպքում ստիպված կլինի իր «ավարը» կիսել սուլթանի հետ։ «Ես Անդրկովկասից մի բուռ հող անգամ չեմ զիջի սուլթանին՝ թեկուզև թաղվելու համար»,- ասաց շահզադեն։ Նա Անդրկովկասն արդեն համարում էր իրենը։
Կովկասյան գծի գլխավոր հրամանատարության շտաբում տեղի ունեցող փոփոխությունները դարձան սովորական երևույթ։ Նոր հրամանատարները գալիս են իրենց մարդկանցով, անպայման թերագնահատում իրենց նախորդներին, գնդերում, վաշտերում, գումարտակներում, մարտկոցներում անընդհատ վերափոխություններ կատարում։ Եթե նախկին գնդի հրամանատարը ավելի շատ ուշադրություն էր դարձրել թեթև հրանոթներին, գտնելով, որ դրանք լեռնային պայմաններում գործելու լայն հնարավորություններ ունեն, նորերը դա համարում են միանգամայն սխալ, գտնելով, որ հաղթանակի բախտը որոշում է ծանր հրետանին։ Կայազորների միջև չկար հստակ կապ. Բաքվի կայազորի հրամանատարը չգիտեր, թե ինչ է կատարվում Ելիզավետպոլում, իսկ Ելիզավետպոլի նոր հրամանատարը դեռ չէր հասցրել կարգին իմանալ, թե Ասկերանի բերդը ներկա պատերազմում ինչ դեր կարող է խաղալ։
Տրոիցկյան գումարտակի հրամանատար մայոր Ժինեն, որ նույնպես նոր մարդ էր, Ելիզավետպոլից հրաման ստացավ տեղափոխվել Թարթառ գետի մոտ գտնվող Սուլթան-բուդ կոչվող ձմեռանոցը, այսինքն Մեհթի խանի ձմեռային նստավայրը։ Մայորը կոնկրետ չգիտեր իր անելիքը՝ խանին հսկելու համա՞ր է եկել այստեղ, թե՞ թեթևամիտ ու հարբեցող կապիտան Օլովյաշնիկովի հետ վիճելու։ Կապիտանը զինվորների հետ վարվում է այնպես, կարծես նրանք իր ճորտերն են։ Նա գիշեր-ցերեկ խանի հետ կոնծում է, զբաղվում թղթախաղերով և մեկ-մեկ էլ աչքը գցում խանական հարճերի վրա։
Ղարաբաղի խանության ժառանգորդ Ջաֆար Ղուլի աղան, որ փախել էր Շուշիից և ծառայում էր Աբաս Միրզային, արդեն տեղյակ էր, թե ինչ է կատարվում Սուլթան-բուդում։
1812 թվականի հունվարին պարսիկները նորից խուժեցին Ղարաբաղ և պաշարեցին խանի ձմեռանոցը։ Մայոր Ժինեն սպանվեց առաջին օրը, և նրան փոխարինեց կապիտան Օլովյաշնիկովը։ Նոր հրամանատարը, առանց կռվի, հենց հաջորդ օրը՝ լուսաբացին, սպիտակ դրոշակ բարձրացրեց և հանձնվեց, իսկ Մեհթի խանը դեռևս գիշերն էր թողել իր ձմեռային նստավայրը և փախել Շուշի։
Երբ Հովհաննես Աթաբեկյանը 200 եգերներով և երկու հրանոթով դուրս եկավ Շուշիից, չգիտեր, թե ինչ է տեղի ունեցել Սուլթան-բուդում։ Գումարտակի հրամանատար մայոր Իլյաչենկոն շտապեցնում էր և հավատացած էր, որ Տրոիցկյան զորագունդը կդիմադրի մինչև օգնության հասնի Շուշիի եգերյան գումարտակը։
Նրանք դեռ նոր էին մոտեցել Շահբուլաղին, երբ լուր ստացան, որ մայոր Օլովյաշնիկովը, առանց որևէ դիմադրության, հանձնվել է։
Գումարտակը նորից չէր կարող վերադառնալ Շուշի. Աբաս Միրզան իր հեծելագնդերով արդեն հասել էր Ասկերան, իսկ Ջաֆար Ղուլին գալիս էր Շահբուլաղի վրա։
Կրկնվեց յոթ տարի առաջ տեղի ունեցած պատմությունը։
Բայց հիմա բերդը պաշարել էր ոչ թե Աբաս Միրզան, այլ Ջաֆար Ղուլին, Մեհթի խանի եղբորորդին, «ռուսներին ծախված» հորեղբոր ոխերիմ թշնամին։ Բանակցություններ վարելու համար նա կանչեց որևէ սպայի, և քիչ անց բերդի պարսպի վրա երևաց Հովհաննես Աթաբեկյանը։
- Այդ դո՞ւ ես, Հովհաննես յուզբաշի,- զարմացավ Ջաֆար Ղուլին։
- Չես սխալվում, Ջաֆար Ղուլի, ես եմ։
- Եվ նորի՞ց ռուսների մեջ։
Հովհաննես յուզբաշին հարցին հարցով պատասխանեց.
- Եվ դու էլ նորի՞ց ղզլբաշիների մեջ։ Ի՞նչ ես կորցրել Ղարաբաղում, Ջաֆար Ղուլի։
- Ես եկել եմ իմ վաթանը, եկել եմ իմ պապական հողից քշելու ռուսներին։
- Ստում ես, քո պապերը Ղարաբաղում երբեք հող չեն ունեցել։ Ջաֆար Ղուլի, քո պապերը քոչվորներ են եղել, անտուն ու անտոհմ քոչվորներ։
Ջաֆար Ղուլին թունոտ ծիծաղեց.
- Վալլա՜հ, էս հայերից խելքս բան չի կտրում։ Աշխարհը կքանդվի՞, որ ձեր հոժար կամքով, առանց արյուն թափելու, էս Ղարաբաղը մեզ փեշքեշ անեք, դուք էլ գնաք մի ուրիշ տեղ ապրեք։
Հովհաննես յուզբաշին պատասխանեց.
- Վալլա՜հ, Ջաֆար Ղուլի, իմ խելքն էլ ձեզանից չի բան կտրում. աշխարհը կքանդվի՞, որ դուք էլ հրաժարվեք թալան ու գողությունից, գնաք ապրեք ձեր ճակատի հալալ քրտինքով։ Ի՜նչ խալխ եք, դատարկ գերեզման եք տեսնում, իսկույն մեջն եք մտնում, թե սա մեզ համար մեր ալլահն է փորել։
- Ուժեղին պիտի ենթարկվել։ Էն ձեր ավետարանը չի՞ ասում՝ եթե ձախ երեսիդ մուշտի են տալիս, աջը դեմ արա։ Վալլա՜հ, խելոք է ասել։
- Ջաֆար Ղուլի, մեր ավետարանը մի ուրիշ բան էլ է ասում,- պատասխանեց Հովհաննես յուզբաշին։
- Ի՞նչ է ասում...
- Հրաժարիմք ի խաբեութենե... Բայց միևնույն է, դա քո խելքի բանը չի, գող ու շողոքորթ ծնվել ես, շողոքորթ ու գող կմեռնես։ Հիմա ասա տեսնեմ՝ ուզածդ ի՞նչ է։
- Մայոր Ժինեի զորքը հանձնվել է։
- Հասկացանք։
- Իսկ դուք ի՞նչ եք մտածում։
- Մտածելու համար ժամանակ է հարկավոր։
- Մինչև առավոտ ժամանակ եմ տալիս... Բայց տես, հա՜, մի անգամ դուրս ես պրծել էս բերդից, էս անգամ չես կարող։
Ջաֆար Ղուլին փակել էր բերդի բոլոր անցուղիները։ Դա Հովհաննես Աթաբեկյանը լավ գիտեր։ Սակայն Ջաֆար Ղուլին չգիտեր, որ բերդն ունի ուրիշ մի ճանապարհ, որ անցնում է լեռներով։
10.
Աբաս Միրզայի ձմեռային արշավանքը Ղարաբաղի վրա նրա տարեգիրները համարեցին ձմեռային զբոսանք և ապա ավելացրին. «Պարսկաստանի առյուծների առյուծի նույնիսկ թեթևակի զբոսանքն ավարտվեց փայլուն հաղթանակով։ Շահերի ծովերի ադամանդը կայծակի պես շանթեց, մի ակնթարթում ջարդեց Սուլթան-բուդի ռուսական մեծ բանակին, գերի վերցրեց բոլորին, այդ թվում նրանց գեներալ Օլովյաշնիկովին, նրա սարհանդներին ու ամիրներին»։ Պարզ է, եթե Օլովյաշնիկովի գումարտակը մեծ բանակ է դարձրել, իսկ ինչո՞ւ կապիտանի ուսերին ավելի շքեղ ուսադիրներ չդնեն՝ դարձնեն գեներալ։
Ղարաբաղի ինքնակոչ խան Ջաֆար Ղուլիի բախտը այս անգամ էլ չբերեց։ Մեհթի խանը փախավ ձեռքից, իսկ այդ Հովհաննես յուզբաշին ոչ միայն չհանձնվեց, այլև բերդում մի նամակ թողեց՝ «Ջաֆար Ղուլի, աղվեսին խաբողը՝ կատվին էլ կխաբի»։
Ջաֆար Ղուլին մի ավազակություն պիտի աներ. իր հեծելախմբով արշավեց Շոշի վրա՝ թալանի։ Բայց դեռ չհասած Մազե կամրջին, մելիք Ջումդուշի հեծելագունդը այնպիսի մի ջարդ տվեց ինքնակոչ խանին, որ հազիվ մի քանի հոգով փախավ՝ միանալու Աբաս Միրզայի բանակին։ Շահզադեն արդեն գիտեր, որ Ղարաբաղի ռուսական զորքերի հրամանատար է նշանանակվել գեներալ Կոտլյարևսկին, նպատակահարմար գտավ ստվեր չձգել իր «փայլուն հաղթանակի» վրա, քաշվեց Արաքսի այն ափը։
ՍԵՅՖՕԼԼԱ ՎԱՀԻԴ էԼ ՓՈՒՐ. Ես չմասնակցեցի Աբաս Միրզայի ձմեռային արշավանքին։ Շահզադեն ինձ նշանակել է իր փառքը գովերգող գրչավորների գլխավոր։ Ալլա՜հ, ալլա՜հ, այս ի՞նչ պատիժ է։ Ինչե՜ր ասես, որ չեն հորինում այս ողորմելիները. «Սարդարների սարդարը Պարսկաստանը դարձրել է դրախտ, Ֆիրդուսին մեր երկրի ամենամեծ բանաստեղծն է, Աբաս Միրզան՝ ամենամեծ զորավարը։ Բայց այս երկուսից ո՞րն է զորավոր, իհարկե՝ Աբասը։ Այն, ինչ չկարողացավ անել Ֆիրդուսու Ռոստամ Զալը, արեց սարդարների սարդար Աբաս Միրզան։ Լիություն է երկրում, նույնիսկ հասարակ շինականն իր կնոջը լողացնում է կաթի մեջ»։ Բայց ինչո՞ւ շինականը և ոչ թե Ֆաթհ Ալի շահն ու նրա որդի Աբաս Միրզան։
Շաբաթ օրը ալլահի ստվերը մեզ հրավիրեց պալատ։ Տրամադրությունը բարձր էր։ Փառահեղ սև մորուք, խորամանկ աչքեր, կպչուն հայացք, նենգ ժպիտ, հաստ շուրթեր, իսկ ատամները ճերմակ են։ Ես զարմանում եմ, թե այդ մարդակերը ինչպե՞ս կարող է այդքան ճերմակ ատամներ ունենալ։
Ֆարիդ էլ Մանսուրը մի բանաստեղծություն կարդաց՝ ձոնված աշխարհի ամենամեծ սարդարին, Աբասը լսեց և չհավանեց այն տողը, ուր բանաստեղծը նրան համեմատում է կաղնի ծառի հետ։ «Դա սխալ է, շահիր,- ասաց Աբասը,- կաղնուն կացինը կտրում է, կայծակը վառում է, որդը ուտում է, մկները նրա փչակում բուն են դնում։ Կաղնին կդարձնես աշխարհների երկրորդ արև»։
Մյուսներն էլ կարդացին իրենց գրածները։ Աբասի բանակը համեմատեցին երկաթե մորեխների, պողպատե օձերի, պղնձաձև գիշանգղերի, յոթգլխանի վագրերի և չգիտեմ էլ ինչերի հետ։ Շահզադեն «երկաթե մորեխներն ու պողպատե օձերը» շատ հավանեց։ Հետո խոսեց ինքը՝ ալլահի ստվերը. «Ես շուտով ալլահի կամքով և իմ թրի զորությամբ ծնկի կբերեմ ամբողջ Ղարաբաղը,- ասաց նա,- ապա կգրավեմ Գյանջան, կառնեմ Վրաստանը, հետո թրիս հարվածով Դաղստանը կպոկեմ ռուսներից։ Մինչև իմ դաշնակից Նապոլեոնը մոտենա Մոսկվային, ես կնվաճեմ ամբողջ Կովկասը։ Իմը կլինեն Կասպից և Սև ծովերը։ Կասպից ծովը կդառնա Աբասի ծով, իսկ Սև ծովը ես կկոչեմ մեր մեծ և իմաստուն շահի անունով»։
Ծիծաղելին այն է, որ բոլորն էլ հավատում են ալլահի ստվերին։
11.
Փառքի տենչը չէր մարկիզ Պաուլուչչիին բերել Կովկաս։ Նա եկավ կովկասյան գծի գլխավոր հրամանատարին փոխարինելու այնպիսի խառն ժամանակներում, երբ հնարավոր չէր կռահել, թե որտեղից է վտանգ սպառնում՝ Իմերեթիայի՞ց, Դաղստանի՞ց, Աբխազիայի՞ց, Շիրվանի խանությունի՞ց, թե՞ Արաքսի այն ափից։ Դաղստանում մոլլաներն ու շեյխերը «Ղազավաթ» են գոռում և իրենց ներկայացուցիչներն ուղարկում Թեհրան՝ բանակցություններ վարելու Աբասի հետ։ Ղարաբաղի Մեհթի խանին չպիտի հավատալ, նա սպասում է հարմար պահի, որպեսզի կանգնի նժարի ծանր կողմին, ինչպես իր հայրը՝ Իբրահիմ խանը։
Մարկիզը մեծ զորավարի հավակնություններ չուներ, սակայն չէր կարող չտես-նել, որ կայազորների միջև կապն անկայուն է, պահակակետերում տիրում է անտիրություն, գնդերի հրամանատարներն իրենց ձեռքի տակ չունեն գործողության հստակ պլան, անբարեկարգ ճանապարհների հետևանքով հրանոթները շաբաթներով մնում են ձյունի ու անձրևի տակ, սայլերը ժամանակին չեն հասցնում ռումբերն ու կարտեչները, իսկ պարսկական լրտեսները վխտում են ամենուր։
Տրոիցկյան զորագնդի խայտառակ պարտության լուրը գլխավոր շտաբում մեծ աղմուկ բարձրացրեց։ Շտաբայինների մի մասը այն կարծիքին է, որ դա կատարվել է Մեհթի խանի մեղքով, մի մասը մեղադրում է Ելիզավետպոլում նստած բանակի հրամանատարին, որ գումարտակը վստահել է վախկոտներին ու դավաճաններին։
Մարկիզն այդ մասին լսեց Ղուբայում և առավոտյան իր զորագնդով շտապեց Շուշի։ Ցուրտ ձմեռ էր, տափաստանում՝ ձյունամրրիկ, քամի, սառնամանիք։ Ելիզավետպոլի մատույցներում, ճանապարհից մոտ երկու վերստ հեռու նա նկատեց մի պահակակետ։ Թեքվեց ճանապարհից, մոտեցավ. փոքրիկ փայտաշեն հոլիկից դուրս եկավ մի եգեր, ձեռքը տարավ քունքին, բայց որովհետև չգիտեր ով է իր «անկոչ հյուրը», ուսերը տարակուսանքով շարժեց, քթի տակ ինչ-որ փնթփնթաց։
- Որտե՞ղ է քո հրացանը,- հարցրեց մարկիզը։
- Այնտեղ, ձերդ պայծառափայլություն,- եգերը ձեռքով ցույց տվեց հոլիկը։
- Իսկ ինչո՞ւ այնտեղ և ոչ թե ձեռքիդ։
- Ձերդ գերազանցություն, դատարկ հրացանով ո՞ւմ պիտի վախեցնեմ։
- Իսկ ինչո՞ւ է դատարկ։
- Ձերդ գերազանցություն, մեր պրապորշչիկն ասում է՝ պահակակետում կարելի է առանց հրացանի էլ յոլա գնալ։
- Իսկ ո՞վ է ձեր պրապորշչիկը։
- Իվան Տիմոֆեևիչ Դուբինինը, ձերդ գերազանցություն։
- Լավ,- մարկիզը դարձավ իր թիկնապահին,- դրա անունը հիշիր։
Մարկիզը շտապում էր, չմտավ Ելիզավետպոլ։ Շուշի հասավ ուշ երեկոյան, մայոր Իլյաչենկոն զեկուցեց գործերի վիճակի մասին։
- Մեհթի խանին ենթարկել տնային կալանքի,- հրամայեց մարկիզը։
- Իսկ մելիք Ջումշուդին և Հովհաննես Աթաբեկյանին հրավիրել ինձ մոտ։
- Հենց հիմա՞, ձերդ պայծառափայլություն։
- Մեհթի խանին կալանքի ենթարկել հենց հիմա, իսկ մելիք Ջումշուդին և Հովհաննես յուզբաշուն հրավիրել առավոտյան։
- Լսում եմ, ձերդ պայծառափայլություն։
... Խանին հարցաքննում էր ինքը՝ մարկիզ Պաուլուչչին։
- Խան,- ասաց նա,- ինձ որքան հայտնի է, դուք երդվել եք, որ միշտ հավատարիմ կմնաք հայր թագավորին։
- Ճիշտ է, ձերդ պայծառափայլություն,- Մեհթի խանը խոնարհեց գլուխը,- իմ երդմանը ես հավատարիմ եմ մնում։
- Իսկ ինչով բացատրել ձեր փախուստը Սուլթանբուդից։
- Ձերդ պայծառափայլություն, երբ մայոր Օլովյաշնիկովը որոշել էր հանձնվել, ինձ մնում էր միայն փախուստի դիմել։
- Բայց չէ՞ որ Ջաֆար Ղուլին ձեր եղբորորդին է։
- Նա առաջինը իմ գլուխը կկտրի։
- Իսկ ինչո՞վ կարող եք հաստատել, որ չեք դավաճանել։
- Ձերդ գերազանցություն, նրանք, ովքեր պիտի վկայեն, հանձնվել են պարսիկներին։
Ճաշից հետո մարկիզը խորհրդակցեց մելիք Ջումշուդի և Հովհաննես յուզբաշու հետ։
Մելիք Ջումշուդն ասաց.
- Ձերդ գերազանցություն, ես, ինչպես Իբրահիմ խանի, այնպես էլ նրա որդի Մեհթի խանի հակառակորդներից եմ։ Մեհթի խանը հիմա չի խաբում, բայց միևնույն է, մի օր կխաբի։
- Կխաբի, դա ինձ հայտնի է... Ես ուզում եմ, որ դուք, Մելիք Ջումշուդ, փոխարինեք այդ Մեհթի խանին։ Ես նրան կաքսորեմ Սիբիր։
- Ձերդ գերազանցություն, ես զինվոր եմ։
- Դուք հիմա ռուսական բանակի գնդապետ եք։
- Գնդապետ եմ, ձերդ գերազանցություն, բայց թույլ տվեք ասել՝ գնդապետ՝ առանց գնդի։ Մենք՝ Ղարաբաղի մելիքներս, նամակով դիմել ենք մեր հայր թագավորին, որ միջոցներ տրամադրի, որպեսզի ունենանք մեր գունդը... Ո՞վքեր են իմ զինվորները՝ հովիվներ, մաճկալներ, բոստանչիներ, մարդիկ, որ վտանգի ժամին իրենց գործը թողնում, գալիս են կռվելու թշնամու դեմ։
- Հասկանում եմ,- մարկիզը գլխով արեց,- իհարկե, դժվար է։ Ես կզեկուցեմ մեր հայր թագավորին,- ու դարձավ Հովհաննեսին.- Դե, քաջ յուզբաշի, դուք ի՞նչ կասեք։
- Ձերդ պայծառափայլություն, ես համամիտ եմ մելիք Ջումշուդի հետ։ Թշնամու դեմ կռվել ցանկանալը դեռևս քիչ է, մեզ զենք է հարկավոր... Իսկ այդ մայոր Օլովյաշնիկովին ես լավ եմ ճանաչում։
- Ի՞նչ տեսակետից։
- Ոչ լավ տեսակետից, ձերդ պայծառափայլություն։ Նա վախկոտ է։ Մայորը կարող էր դիմադրել, բայց նա չսպասեց մեր օգնությանը։
- Պարզ է,- մարկիզը շեշտակի նայեց Աթաբեկյանին,- յուզբաշի, այդ ի՞նչ է, դուք մինչև հիմա ռուսական բանակի սպայի կոչում չունեք։
- Ձերդ պայծառափայլություն, ես աստիճանի և շքանշանի համար չեմ ծառայում ռուսական կայսրությանը։ Ես կռվում եմ իմ ժողովրդի ազատության համար։
- Յուզբաշի, դուք հենց դրա համար էլ արժանի եք շքանշանի և զինվորական աստիճանի։
12.
1812 թվականի մարտի 17-ին մարկիզ Պաուլուչչին հատուկ գրությամբ դիմեց ռազմական մինիստրին. «Գեներալ-մայոր Կոտլյարևսկին երաշխավորում ու ներկայացնում է ինձ ղարաբաղցի պաշտոնյա Հովհաննես յուզբաշի Հարությունովին, որ աչքի է ընկել իր ծառայության նկատմամբ ունեցած օրինակելի ջանասիրությամբ ու հակառակորդի դեմ՝ քաջությամբ...»։
1812 թվական մայիսի 16-ին, վաղ առավոտյան, Ելիզավետպոլի զորանոցում, «վեր կաց»-ին հետևեց շեփորի կանչը։ Գումարտակների, մարտկոցների հրամանատարները զինվորներին հրապարակում կանգնեցրին շարքի, և քիչ անց իր թիկնապահներով, նարնջագույն զամբիկով երևաց գեներալ-մայոր Պյոտր Ստեպանովիչ Կոտլյարևսկին։ Հնչեց «զգաստը», գնդապետը զեկուցեց գեներալին։ Կոտլյարևսկին իր թիկնապահի ձեռքից վերցրեց թուղթն ու կարդաց բարձր ու խրոխտ.
- «Հարգելի ղարաբաղցի Հովհաննես-յուզբաշի Հարությունով։
Նորին կայսերական մեծությունը պարոն գեներալ-լեյտենանտ, Վրաստանում հրամանատար՝ մարկիզ Պաուլուչչիի ամենահպատակ երաշխավորությամբ ծառայության նկատմամբ ունեցած ձեր գերազանց ջանքերի, հակառակորդի դեմ տարբեր պայմաններում հերոսություններ ցուցաբերելու համար, ամենաբարեգութը կամեցավ այդպիսի ծառայությունների համար որպես պարգև շնորհել ձեզ պրապորշչիկի կոչում, նշանակելով սույն կոչմանը համապատասխան՝ տարեկան 200 ռուբլի թոշակ։ Միապետի այս ուշադրությանը արժանանալու համար շնորհավորում եմ ձեզ, մնում եմ լիիրավ հույսով, որ դուք, քաջալերվելով այսպիսի պարգևով, կջանաք նորին կայսերական մեծությանը ավելի եռանդով ծառայել։
Մնամ ձեր եռանդուն բարեկամ՝ Նորին կայսերական մեծության, ամենաբարեգութ իմ արքայի անունից՝ բանակի գեներալ-լեյտենանտ, Վրաստանում ու կովկասյան գծում տեղադրված զորքերի գլխավոր հրամանատար, Աստրախան նահանգի, կովկասյան ու Վրաստանի քաղաքացիական մասի ու սահմանագծային վարչության պետ, կասպիական ռազմական նավատորմի հրամանատար, սբ. Աննայի 1-ին աստիճանի, սբ. Գեորգիի 4-րդ դասի ասպետ՝ Ռտիշչև»։
13.
Պարսկաստանը 200 հազար թուման հարկի դիմաց Անգլիայից ստացավ 12 թնդանոթ, 12 հազար լիցք, 12 հազար եվրոպական նոր ձևի հրացան, մահուդ՝ 12 հազար սարբազների զգեստավորման համար։ 1812 թվականի հոկտեմբերի 12-ին Աբաս Միրզան 12 սարթիփների հետ, սևաթույր նժույգը հեծած, փառահեղ մորուքը ծածանելով, եկավ արշավանքից առաջ ողջունելու իր 12 հազարանոց բանակին։ 12 շեփորահարներ և 12 թմբկահարներ որոտաձայն ողջունեցին շահզադեին և թնդաց հրետանային 12 համազարկ։ Տասներկուսը Աբասի սիրած թիվն է, նրա բլուզը զարդարում են 12 ադամանդե կոճակներ, արշավանքի համար ունի 12 ընտիր նժույգներ և 12 թիկնապահներ։ Խորամանկ անգլիացիները նկատի առնելով շահզադեի այդ թուլությունը, նրան շողոքորթել են 12 թնդանոթով, 12 հազար լիցքով, 12 հազար հրացանով...
Բարձր է Աբասի տրամադրությունը. Նապոլեոնը դեռ անցած ամսի 2-ին գրավել է Մոսկվան, Կովկասից ռուսներն էլի մի քանի գունդ ետ են քաշել և Ղարաբաղում մնացել են եգերյան մի քանի գումարտակներ։ Շահզադեն որոշել է անակնկալի բերել ռուսներին՝ Արաքսն անցնել Ասլանդուզի կողմից, և այդ անցումը պիտի լինի այնքան արագ, որ հակառակորդը չհասցնի նույնիսկ դիմադրել։ Գեներալ Կոտլյարևսկին իր տրամադրության տակ ունի 1500 զինվոր, աննշան քանակով թնդանոթներ, անփորձ սպաներ,- դա նույնպես հայտնի է Աբասին, և նա գործողությունների ընդարձակ պլան է մշակել՝ գրավել բոլոր խոշոր բերդերը, Ղարաբաղը հիմնովին մաքրել ռուսներից, այնուհետև Թուրքիայի հետ համաձայնության գալով, ձեռնարկել նոր հարձակում և ռուսներին հետ շպրտել կովկասյան լեռներից։ Ասում են՝ մի առիթով Աբասն իր մտերիմների շրջանում հայտարարել է.«Նապոլեոնի բանակն իմը լիներ, ես վաղուց նստած կլինեի ռուսների մայրաքաղաքում»։
Թագաժառանգի այս հայտարարությունը մեկնաբանվեց այսպես՝ Աբասը համոզված է, որ ինքը Բոնապարտից ավելի խելոք զորավար է, սակայն իր երկաթե մորեխները, պողպատե օձերը և պղնձե գիշանգղներն ինչ-որ տեղ զիջում են ֆրանսիական զինվորներին։
Գեներալ Կոտլյարևսկուն արդեն հայտնի է Աբասի պլանը։ Բանակի հրամանատարությունն ընդունելուն պես, նա մելիք Ջումշուդի և Հովհաննես Աթաբեկյանի օգնությամբ ստեղծեց 800 հոգուց բաղկացած հայ կամավորականների հեծելագունդ։ Ջրաբերդցիների հեծելախմբի հրամանատար նշանակվեց Հովհաննես Աթաբեկյանը, Վարանդայի հեծելախմբի հրամանատար՝ Թորոս Ներսիսյանը, Տիզակինը՝ մելիք Ավանյանը։ Գնդապետ մելիք Ջումշուդը նշանակվեց երեք հեծելախմբերի գլխավոր հրամանատար։
1812 թվականի հոկտեմբերի 12-ին պարսկական բանակի զորահանդեսը ներ-կայացման պես մի բան էր։ Շահզադեն արշավանքից առաջ պիտի բարձրացնի իր սարբազների մարտական ոգին։ Սևաթույր նժույգը պար էր գալիս նրա տակ, արեգակի շողերի տակ փայլում էր կեռ թուրը, պահվածքը հույս էր ներշնչում։ «Հիշեցեք, իմ պողպատե սարբազներ,- խոսեց Աբասը,- ալլահի կամքով ձեզ արշավանքի է տանում ալլահի ստվերը։ Ձեր երկաթե ճիրաններում խեղդեցեք այդ կեղտոտ գյավուրներին, կտրեցեք դրանց գլուխները, վառեցե՛ք, ավերե՛ցեք, քանդեցե՛ք դրանց բերդերը և արհամարհեցեք մահը, քանզի ալլահի կամքով մեր արևի ու առյուծի դրոշի տակ մեռնելը փառք ու պատիվ է ձեզ համար»։
Աբասն այս անգամ չշտապեց։ Նամակ ուղարկեց Շուշի՝ Մեհթի խանին. «Պարսկաստանի առյուծների առյուծը, որ սարդարների սարդարն է նաև, ալլահի կամքով ալլահի ստվերն է, ցամաքների ու ծովերի տիրակալն է նաև, և որի կամքով արևը ելնում է արևելքից և մայր է մտնում արևմուտքում,- Մեհթի խան, որդի քաջակորով Իբրահիմ խանի, բարեկամական ողջույններ է հղում և օգնության ձեռք է մեկնում։ Ձեզ հայտնի է, որ Ռուսաստանը տրորվում է իմ դաշնակիցների ոտքերի տակ, հիմա Մոսկովում անհաղթ Նապոլեոնն է նստած... Ալլահի ստվերը բարեհաճ է ձեր նկատմամբ, և ձեզ այսօրվանից նշանակում է Ղարաբաղի գլխավոր խան, տալիս ամենաանսահմանափակ իրավունքներ։ Հիշեցեք, Իբրահիմ խանի որդի Մեհթի խան, մեր երկաթե մորեխներին և պողպատե օձերին այլևս ոչ մի ուժ չի կարող կանգնեցնել։ Ես՝ պայծառափայլ Ֆաթհ Ալի շահի որդիս, հզորագույններից հզորագույնը, որ ալլահի ստվերն է նաև, որ սարդարների սարդարն է նաև, որ ցամաքների ու ծովերի տիրակալն է նաև, պահանջում եմ բացել բերդի դարպասները։ Իմ կամքը ալլահի կամքն է, իմ բերանով մարգարեն է խոսում»։
Մեհթի խանը կոնկրետ պատասխան չուներ, որովհետև այնքան էլ համոզված չէր, թե ալլահի ստվերը կարող է որևէ հաջողության հասնել։
Արաքսն անցնելը պարսկական բանակի համար նույնպես տոնահանդեսի պես մի բան էր։ Թմբուկները թնդացին թնդաձայն, շեփորները ծկլթացին, հնչեց «երկաթե մորեխների և պողպատե օձերի» քայլերգը։
Սկզբում հեծելագունդն աղմուկ-աղաղակով մտավ գետը, սարբազները թրերը հանեցին պատյաններից ու գոռացին. «Ալլա՜հ, ալլա՜հ», ապա հետևակն անցավ գոռում-գոչյունով, վերջում՝ սայլերը և հրանոթներով բեռնված ուղտերը։ Ռուսական պահակակետերում շեփորները շեփորեցին «տագնապ», պարսիկները դրան պատասխանեցին հռհռոցով ու հայհոյանքով։ Մի հաստափոր ամիր ձգվեց թամբի վրա ու գոռաց. «Հե՜յ, խոզամռութ ռուսներ, տակներդ թրջեցի՞ք»։ Պահակակետից մի եգեր պատասխանեց. «Ես քո ալլահի մերը... Թրջել ենք, եկ լվա»։ Պարսիկները «Ես քո ալլահի մերը հասկացան» և ոռնացին. «Ռուս սաբակ, սպասիր, գալիս ենք»։ Բլրալանջի պահակակետից երկու եգեր պոկվեցին արագ, նրանցից մեկը ձիուց շուռ եկավ, հրացանից կրակեց ասպանդակին ձգված ամիրի վրա ու քրքջաց։ Ամիրը բռնեց դեմքը, ինչ-որ բան գոռաց, թեքվեց ձիուց։ Ռուսներն անհետացան բլրի ետևում։ Աբասը, որ հեռադիտակով հետևում էր նրանց, գլուխն օրորեց. «Ափսո՜ս, փախան շան որդիները»։
Դա այն է, ինչ հարկավոր է գեներալ Կոտլյարևսկուն. Աբասը ոչ մի հարձակման, նույնիսկ դիմադրության չէր սպասում։ Թշնամու խառնամբոխը հանգիստ շարժվում էր առաջ։ Կոտլյարևսկին հրամայեց կրակագիծ դուրս բերել հրանոթները, կրակ բացել ռումբերով ու կարտեչներով։ Արձակած ռումբերը հասան նշանակետին, պարսիկները իրարով անցան, և Կոտլյարևսկին աջ ու ձախ թևերից առաջ նետեց հեծելագունդը։ Եգերների գումարտակը գրոհեց կենտրոնից, ճակատ առ ճակատ, ամուր շղթայով։ «Մենք հիմա չենք թողնի, որ Աբասը հրանոթներն իջեցնի ուղտերից,- ասաց գեներալը մելիք Ջումշուդին։ - Առայժմ ձեր հեծելագունդը թող սպասի վճռական հարվածի»։
Պարսիկները, որ սովորաբար գրոհում են «կիսալուսին» մարտակարգով, հիմնական ուժերը պահելով կենտրոնում, չհասցրին բացվել։ Այդ հսկա խառնախումբը այնպես էր սեղմվել մի փոքրիկ տարածության մեջ, որ սարբազները նույնիսկ հնարավորություն չունեին լիցքավորելու հրացանները։
- Որտե՞ղ են մեր սարթիփները,- բղավեց Աբասը՝ աչքն առանց հեռադիտակից կտրելու։ - Քնել են շան որդիները, քնել են... Ջաֆար Ղուլի, լսո՞ւմ ես։
- Ես ձեզ լսում եմ, ալլահի ստվեր, ես այստեղ եմ։
- Իսկ ինչո՞ւ այստեղ և ոչ թե այնտեղ։ Տար հեծելագունդը, հողմացրիվ արա դրանց աջ թևը։
Ջաֆար Ղուլին թռավ ասպանդակին, թուրն առաջ պարզեց. «Առա՜ջ, մեծ սարդարի պողպատե վիշապներ»։
Հովհաննես յուզբաշին ասես նրան էր սպասում, խթանեց ձին ու գոչեց. «Տղե՛րք, այդ պողպատե վիշապներին ցույց տանք մեր բազկի ուժը»։
Ջաֆար Ղուլի խանը առաջին հարվածից կորցրեց թափը, և պարսկական կիսալուսինը չբացվեց։ Ռուսական հրանոթները ութ ռումբ արձակեցին Ջաֆար Ղուլիի հեծելագնդի վրա և հայ կամավորականներին հնարավորություն տվին սրախողխող անելու շփոթված պարսիկ սարբազներին։ Մուրադը քսան հոգու հետ կատարելով ճարպիկ շրջանցում, սլացավ ուղիղ Ջաֆար Ղուլիի ու նրա թիկնապահների վրա։ Ղարաբաղի ինքնակոչ խանը հանեց ատրճանակը, սակայն Մուրադը չթողեց այն գործի դնել, պոկվեց ձիու թամբից, նետվեց հակառակորդի վրա, գլորեց ձիուց, չոքեց կրծքին ու ասաց. «Ջաֆար Ղուլի, քեֆդ ո՞նց է։ Հիմա, ուզես-չուզես, պիտի հանձնվես»։
Թագաժառանգն իր խոսքը դեռ չէր ասել։ Սարթիփ Օմար Ջավիդի «պողպատե հեծելագունդը» սպասում է հրամանի։ Աբասն առայժմ չի շտապում. վճռական հարվածը պիտի անսպասելի լինի։
Ռուսներն այստեղ, ի զարմանս Աբասի, սկսեցին նահանջել։ Շահզադեն չկարողացավ կռահել հակառակորդի մտադրությունը... Նա չգիտեր, որ գեներալը անցուղի է պատրաստում հայ կամավորների երկու հեծելախմբերի համար։ Իսկ նրանք, այդ շեյթանները, կարծես դուրս եկան գետնի տակից և հարձակվեցին հրամանի սպասող Օմար Ջավիդի պողպատե հեծելագնդի վրա։ Պողպատը ծռվեց, բայց կիսալուսնի տեսք չստացավ։ Թորոս Ներսիսյանի և Մելիք Ավանյանի հեծելախմբերը գործում են համարձակ, և քիչ անց նրանց միացավ Հովհաննես յուզբաշին։ Օմար Ջավիդը կորցրեց գլուխը։ Արևի և առյուծի դրոշը թեքվեց, դրոշակակիրը փորձեց դուրս պրծնել օղակից, սակայն Հովհաննես յուզբաշին սառնասրտորեն թուրն իջեցրեց նրա գլխին և դրոշակը խլեց։ Աբաս Միրզան դա տեսավ իր աչքով ու մռլտաց. «Նորից հայ յուզբաշին, և քանի՜ անգամ է այդ գյավուրը կանգնել իմ ճանապարհին...»։
Երկաթե մորեխների, պողպատե օձերի, պղնձե գիշանգղների, երկգլխանի հրեշների, կռնչացող ագռավների բանակը նահանջեց։ Ռուսական թնդանոթները նորից գործի անցան։ Ռումբերը պայթում են գետափին, գետի մեջ, հեղեղատում։ Ալիքների վրա օրորվում են սարբազների դիակները։ Շուրջը բռնել է ծանր խանձահոտ։ Եգերները դիպուկ են կրակում։ Թիկունքից սվինահարում են փախչող սարբազներին։ Հայհոյում են Աբասին, Ֆաթհ Ալի շահին, ալլահին։ Սարթիփ Օմար Ջավիդը ծանր վիրավորվել է։ Փորոտիքը թափված մի ուղտ ընկել է կողքի, գլուխը խփում է գետնին։ Վիրավորները աղաղակում են՝ ալլա՜հ, ալլա՜հ...
Իրիկնամուտին ճակատամարտը դադարեց։ Ռուսները գերի են վերցրել 260 սարբազ, այդ թվում՝ Ջաֆար Ղուլիին, երկու սարհանդ և ութ ամիր։ Ավարն էլ քիչ չէ՝ անգլիական երկու թնդանոթ, եվրոպական ձևի 450 նոր հրացան, չորս սայլ՝ բեռնված ռումբերով ու լիցքերով, հինգ դրոշակ։ Գեներալ Կոտլյարևսկին հրացանները հանձնեց հայ կամավորականներին, պարսկական դրոշակներն ուղարկեց Թիֆլիս։
Առավոտյան Աբաս Միրզան իր մարդկանց ուղարկեց բանակցությունների։ Կոտլյարևսկին նրանց ընդունեց ընդգծված քաղաքավարությամբ։ Բանագնացների ավագը՝ լայն ընչանցքներով, աջ այտին՝ բերանից մինչև ականջը վարդագույն մի սպի, խոնարհեց գլուխը և խոսեց.
- Ալլահի ստվերն ուզում է իմանալ գեներալի առողջությունը։
Գեներալը, որ առհասարակ չի կարողանում տանել նման քաղցրախոսությունները, պատասխանեց.
- Ինչպես տեսնում եք, ողջ և առողջ եմ։
- Թող ալլահը երկար կյանք ու արև տա քաջ գեներալին,- բանագնացների ավագը նորից խոնարհեց գլուխը։- Մեզ ուղարկել է ալլահի ստվերը։
- Հասկանում եմ,- ժպտաց գեներալը,- ալլահի ստվերն ընդունո՞ւմ է իր պարտությունը։
Պարսիկ սարհանդը հարցն ականջի ետևը գցեց.
- Քաջ գեներալ, ալլահի ստվերը մեզ ուղարկել է գերիների փոխանակության հարցով։
- Գերիների՞,- ուսերը տարակուսանքով շարժեց Կոտլյարևսկին,- մի՞թե դուք իմ բանակից գերի եք վերցրել։
- Դուք գերել եք Ջաֆար Ղուլիին, երկու սարհանդի, ութ ամիրների...
- Իսկ դո՞ւք։
- Մայոր Օլովյաշնիկովը մեզ մոտ է։
- Ախ, մայո՜րը,- ծիծաղեց գեներալը,- այսինքն այն մայորը, որին գեներալ եք դարձրել, իսկ նրա գումարտակը՝ մեծ բանակ։ Շահզադեին ասացեք, որ մենք գերիներին չենք փոխանակում դավաճանների հետ։
Նրանք գնացին։ Երկու ժամ անց Աբասը նոր բանագնացներ ուղարկեց։ Ալլահի ստվերը ուզում է գեներալի հետ զրուցել։ Նա՝ Պարսկաստանի փառքն ու պարծանքը, մեծահոգի է, գթառատ, բարեսիրտ, բարյացակամ՝ գեներալին հրավիրում է իր վրանը։ Դա մեծ պատիվ է, շատ մեծ պատիվ...
Գեներալ Կոտլյարևսկին պատասխանեց.
- Ալլահի ստվերին հայտնեցեք, որ հաղթողը երբեք չի ներկայանում հաղթվածին։ Դա պատիվ չի բերում ռուս գեներալին։
Կեսօրին Արաքսի ափից սպիտակ դրոշակ պարզեցին։ Ալլահի ստվերը, երկաթե մորեխների և պողպատե օձերի զորավարը անձամբ ինքն է գալիս բանակցությունների։ Գալիս է իր շքախմբով, փեշքեշներով է գալիս, պարտվողին ոչ հատուկ պահվածքով։ Գեներալ Կոտլյարևսկին մի քանի սպա ուղարկեց դիմավորելու Աբասին և հրամայեց կարգի բերել վրանը։
Նա Աբասին ընդունեց զուսպ, առանց ձևականությունների, դիտավորյալ նրան չմեծարեց զանազան տիտղոսներով և կարճ կտրեց.
- Շահզադե, ինչո՞վ կարող եմ ձեզ ծառայել։
Դա դուր չեկավ Աբասին, իրեն խիստ վիրավորված զգաց և հարցրեց.
- Ինչո՞ւ է գեներալը դեմ գերիների փոխանակությանը։
- Բայց դուք մեզանից գերի չեք վերցրել,- պատասխանեց Կոտլյարևսկին և ցույց տվեց, որ զարմացած է։- Չեմ հասկանում, այստեղ ի՞նչ փոխանակություններ պիտի լինեն։
- Ձեր մայորը մեզ մոտ է։
- Մայորը դավաճանել է իր հայրենիքին ու թագավորին։
- Իսկ նրա սալդաթնե՞րը...
- Սալդաթները կարող եմ փոխանակել ձեր սարբազների հետ։
- Լավ,- Աբասը շոյեց մորուքը։ - Գեներալին հայտնի՞ է, որ Մոսկվայում հիմա նստած է Նապոլեոնը։
- Այսինքն ձեր դաշնակիցը։
- Գեներալ, մենք ալլահի կամքով առանց դաշնակիցների էլ մեր գործը լավ գիտենք։
- Ի՞նչ եք առաջարկում։
- Գեներալ, ինչո՞ւ անտեղի արյուն թափել։ Ես առաջարկում եմ ձեր զորքերը դուրս բերել Ղարաբաղից։ Գեներալ, դուք հիմա պիտի մտածեք Ռուսաստանի փրկության մասին։
Կոտլյարևսկին ոտքի կանգնեց։
- Պատերազմը դեռ չի ավարտվել, շահզադե։ Նապոլեոնը կջարդվի։ Կուտուզովը նրան կջարդի այնպես, ինչպես թուրքական բանակին է ջարդել։ Իսկ հիմա եղեք անկեղծ՝ դուք ընդունո՞ւմ եք ձեր պարտությունը։
- Լավ չէ, գեներալ,- Աբասը նույնպես ոտքի կանգնեց,- դուք ձեր հյուրին լավ չեք ընդունում։
- Դուք հիմա ոչ թե մեր հյուրն եք, այլ մեր թշնամին։ Ես ձեզ մի օր ժամանակ եմ տալիս, եթե ձեր զորքերը Արաքսի ափից ետ չքաշեք, ես ստիպված կլինեմ դիմելու զենքի։
- Գեներալ, դուք գիտե՞ք ում հետ եք խոսում։
- Ես խոսում եմ շահզադեի հետ, ավելի կոնկրետ՝ Ասլանդուզում գլխովին ջախջախված պարսկական զորքերի սարդարի հետ։
- Գեներալ,- Աբասի ներքին շուրթը դողաց,- հարկավոր է հարգել մեծություններին։
- Ես չեմ ընդունում ձեր մեծությունը։
Աբասը ցնցվեց։
- Լավ,- մռլտաց նա,- մենք դեռ կհանդիպենք։
- Ես սպասում եմ այդ հանդիպմանը։ Որքան շուտ, այնքան լավ։ Իսկ հիմա ձեզ մի օր ժամանակ եմ տալիս, հակառակ դեպքում ստիպված կլինեք Թեհրան վերադառնալ ոտքով։
14.
1812 թվականի հոկտեմբերի 20-ի Ասլանդուզի ճակատամարտի շարունակությունը եղավ 1813 թվականի Լենքորանի ճակատամարտը։ Դա Աբաս Միրզայի չորրորդ պարտությունն էր Կովկասում։ Այս անգամ շահզադեն ստիպված էր իրեն պարտված ճանաչել։ Ճակատամարտից հետո գեներալ Կոտլյարևսկին ասաց. «Թագաժառանգը, եթե խելք ունենա, այլևս ռուսների հետ իր ուժերը չի չափի»։
Նույն թվականի աշնանը եռանդուն գործունեություն ծավալվեց Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև հաշտության պայմանագիր կնքելու համար։ Թուրքական կառավարությունը դեմ էր այդ հաշտությանը և ամեն կերպ փորձում էր Ֆաթհ Ալի շահին ստիպել ետ կանգնել իր մտադրությունից։ Շահի դիվանագիտական ներկայացուցիչներ Հուսեյն աղան և Նասրոլլահ խանը Կոստանդնուպոլսում մեծ աղմուկ բարձրացրին. «Իսկ դուք,- ասացին սուլթանի դիվանագետներին,- ինչո՞ւ Բուխարեստում հաշտության պայմանագիր կնքեցիք Ռուսաստանի հետ»։
1813 թվականի հոկտեմբերի 12-ին (12-ը Աբասի սիրած թիվն է) Ղարաբաղի Գյուլիստան գյուղում կնքվեց ռուս-պարսկական պայմանագիր։ Պարսկաստանը, որ ինը տարի առաջ ոչ մի զիջման չէր գնում, այս անգամ ստիպված էր ընդմիշտ հրաժարվել Արևելյան Վրաստանից, Լոռու ու Շամշադինի շրջաններից, Գանձակի, Ղարաբաղի, Շիրվանի, Բաքվի, Ղուբայի, Թալիշի իշխանություններից և Դաղստանից։
ՍԵՅՖՈԼԼԱ ՎԱՀԻԴ էԼ ՓՈՒՐ։ Ես Գյուլիստանում տեսա Հովհաննես յուզբաշուն։ Նա հիմա ռուսական բանակի սպա է։ Մենք հանդիպեցինք ինչպես հին բարեկամներ։ Մենք հիմա դաշնակիցներ ենք, անցած դառն օրերը մնացել են ետևում։ Հիշեցինք Փիր Ղուլի խանին և ծիծաղեցինք։ «Մեր այսօրվա հանդիպումը հարկավոր է անպայման նշել,- ասաց Հովհաննես յուզբաշին,- գնանք, դու հիմա իմ հյուրն ես»։
Մենք Բագրատ Աղասյանի տանն ենք։ Հովհաննեսը չգիտեմ իրենց լեզվով ինչ ասաց տանտիրոջը, և այդ բարի հայը գրկեց ինձ ու տարավ նստեցրեց սեղանի վերին գլխին։ Մենք գինի խմեցինք, և Բագրատի հայրը ասաց, որ ինքը Պարսկաստանում շատ լավ բարեկամներ ունի։ «Չեմ հասկանում,- գլուխն օրորեց ծերունին,- ինչո՞ւ Ֆիրդուսի, Խայամ, Հաֆեզ ծնող ժողովուրդը ծնում է նաև Աբաս Միրզա»։ Ես ասացի, որ օձերից օձեր են ծնվում, սոխակներից՝ սոխակներ։ Պարսկաստանը Աբաս Միրզան չէ և ոչ էլ Ֆաթհ Ալի շահը։ Պարսկաստանը Ֆիրդուսունն է, Խայամինն է, Հաֆեզինն է և նրանց ծնող ժողովրդինը։
Աշնանը Աբաս Միրզան միշտ հանգստանում է իր քաղաքամերձ ամառանոցում։ Նա իր պատմագիրներին, բանաստեղծներին ու տարեգիրներին հրավիրեց իր մոտ։ Ուրախ էր շահերի ճահիճների շնաձուկը։ Նրա արշավանքների մասին տասը հաստափոր գիրք է գրվել։ «Ալլահի ստվերը կայծակի պես նետվեց թշնամու զորքերի վրա, թրատեց երեսուն զինվոր... Պարսկաստանի խիզախ արծիվը Ասլանդուզում այնպես ջարդեց ռուսներին, որ նրանց գեներալը ճակատամարտից հետո իր թուրը դրեց թագաժառանգի ոտքերի տակ ու ասաց. «Խոնարհվում եմ ձեր մեծության առջև... Առյուծ Աբասն իր փոքրիկ հեծելախմբով հարձակվեց եգերների վեց հազարանոց բանակի վրա, մի մասին ջարդեց, մնացածներին գերի վերցրեց...»։
Շահզադեն գոհ է, նրան դուր են գալիս այդ փչոցները։ Նա գոհունակությամբ շոյեց մորուքը և ասաց. «Իմ հերոսական ճակատամարտերի պատմությունը պիտի հասցնեմ քսան հատորի»։ Նա դեռ չէր բեզարել ջարդվելուց։
Մոլագարնե՞րն են պատմություն ստեղծում, թե՞ պատմությունն է մոլագարներ ստեղծում...
ՉՈՐՐՈՐԴ ՄԱՍ
Այս Ղարաբաղն է,
Որ փոթորկվել է վտանգի պահին,
Ծառս եղել խրոխտ իր լեռների հետ,
Զորավարներ է տվել աշխարհին,
Ինքը մնացել առանց զորապետ...
Բայց իր անունը պահել է անբիծ,
Ու խավարի դեմ լույսի դուռ բացել,
Սակայն չար բախտի բերումով նորից
Զրկվել է հսկա իր կաղնիներից,
Բարակ շիվերի հույսին մնացել...
1.
Մեհթի խանն այդ գիշեր էլ վատ քնեց։ Երազում դարձյալ սև ձիավորներ տեսավ, որ կեսգիշերին շրջապատել էին իր պալատը։ Սառը քրտինքի մեջ կորած խանը փորձեց ձայն տալ, կանչել պալատականներին, սակայն ձայնի փոխարեն նրա կոկորդից խռխռոց դուրս եկավ։ Իր մերձավորներից այդպես էլ ոչ ոք օգնության չեկավ, երբ իրեն՝ Մեհթի խանին մի քանի զույգ սև ձեռքեր բարձրացրին և խցկեցին դրսում կանգնած եռաձի սև կառեթի մեջ։ Հանկարծ ինչ-որ լույս փայլատակեց և ուղղակի շամփրեց խանի աչքերը....
- Օգնեցե՜ք,- բղավեց խանն ու բացեց աչքերը։
Առաջին բանը, որ տեսավ նա, փոքրիկ լուսամուտից իր դեմքին ընկած արեգակի պայծառ շողերն էին։ Մինչ կհասկանար, թե դարձյալ վատ երազ է տեսել, զգաց, որ ամբողջովին լողում է քրտինքի մեջ։
- Ալլա՜հ, ալլա՜հ,- մրթմրթաց խանն ու, մեջքը անկողնի թաց սավանից մի կերպ կտրելով, նստեց տեղում։
Դրսից եկող հանգիստ ձայները վկայում են, որ Շուշին ապրում է իր սովորական, ծույլ ու միապաղաղ կյանքով։ Այգուց եկող թռչունների ծլվլոցը երբեմն խլացնում է կենդանի մյուս բոլոր ձայները և, թվում է, թե այստեղ երբեք պատերազմ չի եղել, երբեք չեն փորձել տիրանալ լեռնային այս քաղաքին։
- Մեկ է, Շուշին իմն է,- ինքն իրեն կարծես հանգստացրեց Մեհթի խանը,- Ղարաբաղը իմն է, իմ որդիները, իմ թոռները պիտի այստեղ իշխեն... Սալիմ բե՛կ, ախմախ, ո՞ւր ես կորել, եկ շորերս փոխիր, խալաթս բեր... Յա ալլա՜հ, տեսնես էսօր ինչ օր կլինի...
Առաջին վատ երազը Մեհթի խանը տեսավ ուղիղ մեկ տարի առաջ՝ 1821 թվականի ապրիլյան մի գիշեր։ Դա նույն այն օրվա գիշերն էր, երբ խանի ականջին առաջին լուրերը հասան, որ ռուսներն այլևս չեն հավատում իր հավատարմությանը։ Խանին անընդհատ թվում է, թե բոլորը գիտեն իր կատարած և ծրագրած չարագործությունները և պատրաստվում են բանտարկել իրեն։ Նրան թվում է, թե ուր որ է կմտնեն ռուս սարդարի սևազգեստ դահիճները, կոլորեն իր ձեռքերը, կմերկացնեն և այդպես, տկլոր ու ոտաբոբիկ, կքշեն շատ հեռու մի տեղ, որտեղից երբեք չեն վերադառնում՝ Սիբիր, ուր միշտ մարդաբոյ ձյուն է լինում, և աքսորվածներին այնտեղ անասունների պես բանեցնում են, իսկ նրանք ցրտից ու սովից կոտորվում են ճանճերի պես։ Սիբիրի մասին նա լսել է իր մարդկանցից, ովքեր այդ ամենը լսել են ուրիշներից, որոնք իհարկե, Սիբիրում երբեք չեն եղել, բայց իրենց հերթին շատ բաներ են լսել այլ մարդկանցից։
Իսկ մինչ այդ Մեհթի խանի կյանքը նման էր քաղցր ու հեշտագին հեքիաթի։ 1813 թվականին Գյուլիստանում ստորագրված պայմանագրից հետո Մեհթի խանը՝ Փանահ խանի թոռն ու Իբրահիմ խանի որդին, լողում էր շռայլության ու անհոգության մարգարտածուփ ծովում։ Խանը, որ սպասում էր, թե իրեն կմեղադրեն վախկոտության ու դավաճանության մեջ և կթռցնեն իր գլուխը, Նորին կայսերական մեծության կողմից ստացավ գեներալի աստիճան։ Առաջին պահին աչքերին չէր հավատում, բայց հետո սկսեց ինքն իրեն հավատացնել, որ արժանի է ավելի բարձր պարգևների։ Երբ արդեն ինքն իրեն հավատացրել էր այդ, սկսեց հավատացնել նաև իր մերձավորներին ու բարեկամներին։
Նույնիսկ Փանահ խանն ու Իբրահիմ խանը այնքան շռայլություններ չէին թույլ տալիս, ինչպես «ռուսահպատակ» Մեհթի խանը։ Ինչ խելքին փչում՝ անում էր, և ոչ ոք նրան չէր խանգարում։ Ղարաբաղի շուրջ որքան խաշնարածներ, ձիագողեր ու պորտաբույծներ կային, բերեց հողատերեր դարձրեց։ Նա հողերն ու ուրիշի կալվածքներն այնպես էր ընծայում իր ազգակիցներին, ասես ծննդյան օրվա նվերներ տալիս լիներ։ Երբեմն էլ մեկից վերցնում էր իր իսկ կողմից կնիքով «օրինական ուժ» ստացած գյուղն ու կալվածքը և տալիս մի ուրիշին։
- Ալլահը վկա, էս ռուսները կարճատես ու մոռացկոտ ազգ են,- երբ երկու շիշ ռոմից կատարը բավականին տաքացել էր, մի առիթով ասաց Մեհթի խանը։ - Իրենց խերն ու շառը չգիտեն։ Ռուսն ու հայը Աբասի ճանկերից Ղարաբաղը մի կերպ խլել են, ինձ փեշքեշ արել։
- Ալլահի կամքն է դա, արևափայլ,- Սալիմ բեկը երկտակվեց։
- Էդ մեկը ճիշտ է։ Ալլահը մեծ է։ Ալլահը միշտ լավ աչքով է նայում մեզ։ Մենք միշտ այդպես պիտի լինենք. թող ուրիշները կռվեն, իրար կոտորեն, ոչնչացնեն, իսկ մենք, ալլահի կամքով, կօգտվենք։ Երբ նրանք բոլորը թուլանան, մենք կուժեղանանք և մեր ատամները ցույց կտանք,- Մեհթի խանը ափերը միացրեց, նայեց վեր, ուր ալլահը պիտի լիներ,- Ալլահ, մենք քո ղուլերն ենք, պաշտպանիր մեզ... Բայց էդ ռուս թագավորի տեղը ես լինեի, այսպես չէի վարվի... Ալլա՜հ, ալլա՜հ, ինչե՜ր եմ ասում...
- Ճիշտ ես ասում, արևափայլ խան, այդպես չէիր վարվի,- մի բան ասած լինելու համար, շողոքորթ ժպտաց Սալիմ բեկը։
- Լավ, էդ մեկը քո խելքի բանը չի։ Էս շեյթանից,- խանը աչքերով ցույց տվեց դատարկ շիշը,- մի հատ էլ բեր...
Այդ օրերին խանը մինչև առավոտ կոնծում էր, ղեյլան ծխում, մերկ աղջիկներ պար ածեցնում ու կրկին խմում։ Եվ երբ դեռ լուսը չբացված այս ու այնտեղից կամաց-կամաց սկսում էին ծավալվել աքլորականչերը, Մեհթի խանի մշուշված աչքերն աստիճանաբար փակվում էին, և նույն պահին խանական պալատով մեկ տարածվում էր «Ղարաբաղի տիրոջ» խռմփոցը։ Սենեկապետի ձեռքի թեթև շարժումով սազանդարը դադարեցնում էր բայաթին, և բոլորը՝ մերկ պարուհիներն ու հյուրերը, ոտքերի ծայրերի վրա դուրս էին գալիս։ Լուսաբացին մոտ խանական պալատը քուն էր մտնում։
- Էսօր ամսի քանիսն է,- կեսօրն անց, արթնանալով, հարցնում է խանը։
- Խանն ապրած կենա, մինչև մեծ բայրամը մնացել է երկու օր,- պատասխանում են ծառաները։
- Վա՜խ, ախմախներ, երեկ ասում էիք, թե չորս օր է մնացել։ Լավ, ռադ եղեք։ Միրզա Ջամալին ասեք, թող ինձ մոտ գա։
- Լսում եմ, ձերդ պայծառափայլություն,- ներս մտնելով, խոնարհ գլուխ է տալիս Միրզան։
- Երեկ էն ո՞վ էր ինձ մոտ եկել։
- Նախկին դահճապետը, տեր իմ։
- Հա, գիտեմ, իմ հոր մոտ նա լավ գործ էր անում։ Ափսո՜ս, խեղճն անգործ է մնացել... Հա՜, ի՞նչ էր ուզում։
- Իր զավակների մասին էր խոսում, լուսափայլ,- Միրզա Ջամալը աչքերը ճպճպացրեց,- չգիտեմ, թե ինչ էր ուզում, բայց երբ ինչ-որ թղթեր ստորագրեցիր, պալատից ուրախ դուրս եկավ։
Տարօրինակ հիշողություն ունի խանը։ Իր բոլոր ձիերին մեկ-մեկ գիտե՝ անուններով, գիտե, թե նրանցից յուրաքանչյուրը որտեղից է, ով է նվիրել կամ ումից են խլել և այլն։ Սակայն չի կարողանում հիշել, թե մի օր առաջ ով է իր մոտ եղել կամ ինչ թղթեր է ստորագրել։ Նա, իհարկե, այդպես էլ չհիշեց, թե նախկին դահճապետի համար ինչ թղթեր է ստորագրել։ Իսկ նա մի քանի թղթերի վրա խանական իր կնիքի դրոշմով դահճապետի ծույլ ու անբան չորս զավակներին դարձրել է հայկական ութ գյուղերի տերեր...
Մի քանի օր առաջ նույն բախտին էին արժանացել Մեհթի խանի ջորեպանի երկու զավակները՝ Վալի բեկն ու Թայիր բեկը։
Իսկ մի անգամ, երբ Մեհթի խանի քեֆը բավականաչափ լավ էր, նրա եղբորորդի Ջաֆար Ղուլի խանը, որ չէր վայելում արևափայլի սերը, օգտվելով առիթից, պալատականներից մեկի միջոցով ստորագրել տվեց մի թուղթ և դարձավ... 12 գյուղերի տեր։ Սակայն այդ գյուղերը ստանալով, Ջաֆար Ղուլին փոշմանեց, որ ընդամենը 12 գյուղերի ցուցակ է ներկայացրել և ոչ թե 13 կամ 14։ Աչքածակ եղբորորդին փորձեց ուղղել իր «սխալը», սակայն խանն այդ անգամ սթափ էր...
- Էս ո՞վ է ստորագրել։ Ալլահը վկա, սա իմ ստորագրությունն է, բայց չեմ հիշում, որ այդ ավազակին թեկուզ մի թիզ հող տված լինեմ...
Եվ խանը պատառոտել է թուղթը. նույն թեթև ձեռքով ոչինչը դարձրել էր կալվածատեր, հետո կալվածատերը՝ ոչինչ...
Բայց այդ ամենը տարիներ առաջ էր, մինչև 1821-ի այն գիշերը, երբ Մեհթի խանն առաջին անգամ երազում սև ձիավորներ տեսավ։
- Ալլա՜հ, ալլա՜հ, ռուս փադիշահն ու նրա սարդարները որոշել են ինձնից խլել Ղարաբաղը,- մենակ մնալով, շարունակ մրմնջում էր խանը։
Սակայն իրականում ռուս փադիշահն ու նրա սարդարները Նապոլեոնին ջախջախելուց և Աբաս Միրզային հերթական անգամ Արաքսից այն կողմ շպրտելուց հետո կամ վաղուց մոռացել էին Մեհթի խանի գոյությունը, կամ շարունակում էին հավատալ նրա հավատարմությանը։ Իսկ մնացածը՝ սև ձիավորները, սև կառեթը և այլն, Մեհթի խանի վախկոտության ու հիվանդ երևակայության հետևանք էր։
Նրա նախորդները՝ Փանահ խանն ու Իբրահիմ խանը, որ ավելի զորեղ էին, այդպես էլ չկարողացան Ղարաբաղում թեկուզ մի թիզ սեփական հող ունենալ և ստիպված էին կալվածքներ գնել Աղդամում ու Բարդայում, իսկ թուլակամ ու վախկոտ Մեհթի խանը, որ Ղարաբաղի հողերի հետ վարվում էր այնպես, ասես իր սեփականը լիներ, իրեն զգում էր փշերի վրա նստածի պես, և նրան շարունակ թվում էր, թե Ղարաբաղի հողը փախչում է իր ոտքերի տակից։
2.
1816 թվականին Առանձին կովկասյան կորպուսի հրամանատար նշանակ-վեց գեներալ Ալեքսեյ Պետրովիչ Երմոլովը։ Նույն թվականին դառնալով Կովկասում ռուսական բանակի գլխավոր զորահրամանատար և կառավարիչ, նրա առաջարկությամբ և գերագույն իշխանության հրամանով Ղարաբաղում տեղավորված ռուսական զորքերի հրամանատար նշանակվեց 34-ամյա գեներալ Մադաթովը։
Վալերիան (Ռոստոմ) Մադաթովը ծնվել է Չանախչի գյուղում։ 17 տարեկանում Պետերբուրգում ընդունվել է Պրեոբրաժենսկի գունդ՝ որպես պրապորշչիկ։ 1806-1812 թվականներին ռուս-թուրքական պատերազմում, ապա 1812 թվականին Նապոլեոնի դեմ մղված ճակատամարտերում աչքի ընկնելով իր անօրինակ խիզախությամբ, ստացել է գեներալ-մայորի, ապա՝ գեներալ-լեյտենանտի աստիճան։
1817 թվականին Մադաթովը նշանակվեց Ղարաբաղի, Շիրվանի և Շաքիի խանությունների զինվորական-նահանգային պետ։ Սակայն Ղարաբաղի կառավարիչ-խան մնաց Իբրահիմ խանի որդի Մեհթի խանը։
- Էս էրմանին էլի եկավ,- մռայլ մրթմրթաց խանը, որի մեջ դեռ նախորդ՝ ռուսթուրքական պատերազմներից գեներալ Մադաթովի անունը միայն ահ ու սարսափ էր առաջացնում։
Մեհթի խանը կարծում էր, որ արդեն իր վերջը եկել է, և մտքում Ղարաբաղից ծլկելու ծրագրեր էր մշակում։ Սակայն շուտով պարզ դարձավ, որ Ղարաբաղի կառավարիչ-խանը դարձյալ շարունակում է մնալ ինքը։ Չնայած ռուսական իշխանություններից խանն արդեն գեներալի աստիճան էր ստացել, Մադաթովի հետ հանդիպման ժամանակ նա իրեն այնպես էր պահում, ինչպես զինվորը գերագույն հրամանատարի մոտ։
Խանը նախօրոք նախապատրաստվել էր այդ հանդիպմանը։ Հագել էր իր լավագույն, տոնական զգեստները, նախապես մի բաժակ ռոմ էր խմել՝ համարձակությունը չկորցնելու համար, բայց երբ նրան զեկուցեցին, որ իշխան Մադաթովն արդեն սպասում է իրեն, Մեհթի խանին թվաց, թե իր մարմնով ջրի առվակներ են հոսում։
- Սալամ, բաշ գեներալ... Ինչպե՞ս է ձեր թանկագին ողջությունը,- խանը գլխարկը հանեց, խոր գլուխ տվեց, բայց չհամարձակվեց հինգ քայլից ավելի մոտենալ իշխանին։
- Հարգանքներս, խան,- Մադաթովը երկարեց ձեռքը։
Մեհթի խանն այն է, ուզում էր համբուրել իշխանի ձեռքը, բայց վերջին պահին հասկացավ, որ այն մեկնվել է սեղմելու համար և նա, ամբողջովին կորած քրտինքի մեջ, խոնարհվելով, սեղմեց Մադաթովի ձեռքը։
- Ուրախ եմ, որ ալլահի կամքով մենք նույն բանակում ենք,- շողոքորթ ժպտալով, ասաց խանը, բայց հասկանալով, որ իր խոսքերը կարող են այլ կերպ ընկալվել, խանը փորձեց պարզաբանել,- մենք գրեթե հայրենակիցներ ենք, բոյուք սարդար,- նա գիտեր, որ իշխանը ղարաբաղցի է, և արդեն իրեն էլ էր ղարաբաղցի համարում։
- Հա՞,- Մադաթովը ծիծաղեց։ Ուզում էր ասել՝ ի՞նչ է, դու էլ ես հա՞յ, բայց երբ նայեց խանի քրտնաթոր ու կարմրատակած դեմքին, հանգիստ ասաց,- խան, պարսկական տիրապետությունը Ղարաբաղում վաղուց արդեն ավարտվել է։ Հիմա Դաղստանի լեռներից մինչև Վրաստան, Շիրվան ու Ղարաբաղ Նորին կայսերական մեծություն մեր թագավորի հողերն են։ Այստեղ իշխում են Մեծ Ռուսիայի օրենքները...
- Ալլահը վկա, ես ոչ մեկին թույլ չեմ տա խախտել մեր Մեծ փադիշահի օրենքները։ Նրա կամքը ալլահի կամքն է, մենք բոլորս նրա հպատակներն ենք,- Մեհթի խանը փոքր ինչ վերագտավ իրեն։- Բոյուք սարդար, ես խոստանում եմ վերացնել ամենամեծ անարդարությունը։ Ալլահը վկա, ես շատ զարմացա, երբ իմացա, որ դուք ձեր հայրենի Վարանդայի գավառում սեփական կալվածքներ չունեք։
Գեներալ Մադաթովը թավ հոնքը կեռեց. ի՞նչ է ուզում ասել այս աղվեսը։
- Բաշ գեներալ, այսօրվանից դուք տերն եք Վարանդայի ամենալավագույն 15 գյուղերի՝ իրենց ընդարձակ հողերով ու ազգաբնակչությամբ...
«...Համայն Ղարաբաղի բոլոր գավառների կառավարիչս՝ գեներալ Մեհթի խանս, տալիս եմ այս պարգևագիրը Նորին կայսերական մեծության գեներալ-մայոր իշխան Վալերիան Մադաթովին...
...Քանի որ իշխան Մադաթովի նախնիները վաղուց ի վեր Ղարաբաղում տեր էին Վարանդա գավառի 15 գյուղերի՝ իրենց հողերով, իսկ իշխանի բացակայության ժամանակ հիշյալ կալվածքները խլվեցին, ուստի ես՝ Մեհթի խանս, այդ հողերը կրկին վերադարձնում եմ այդ հողերի օրինական ժառանգորդ իշխան Մադաթովին...»,- մի ժամ հետո գրեց և խանական կնիքով վավերացրեց Մեհթի խանը։
Այս հանդիպումից հետո մի քանի օր շարունակ խանը մտքում մանրամասն վեր էր լուծում էրմանի գեներալի հետ իր զրույցը։ Նա, ի վերջո, հանգեց այն եզրակացության, որ չնայած շատ ծանր էր էրմանի այդ շեյթանի հետ հանդիպումը, բայց ինքը, ալլահը վկա, փայլուն կատարեց իր դերը։ «Ամենակարևորը՝ թշնամին չպիտի կռահի, որ մենք թշնամիներ ենք,- մտքում ասաց խանը։ - Իրենց գյուղերից մի քանիսը փեշքեշ արեցի իրեն, և նա ալլահը վկա, իրեն շոյված զգաց...»։
Ծնունդով ղարաբաղցի, բայց իր կյանքի մեծ մասը ռուսական բանակում անցկացրած իշխան Մադաթովը մինչև կյանքի վերջ մնաց որպես հայազգի ռուս զորավար։ Նա զինվորական էր այդ բառի ամենաուղիղ իմաստով։ Նրա տարերքը պատերազմն էր։ Մարտերում նա ահ ու սարսափ էր տարածում թշնամիների վրա։ Գեներալին ցնծությամբ ընդունեցին Ղարաբաղում։ Իր հայրենակիցների ուրախությանը չափ չկար։ «Վերջապես մեր ժամը հնչեց,- ասում էին մարդիկ,- վերջապես մենք կդառնանք մեր հող ու ջրի իսկական տերը»։ Սակայն իշխան Մադաթովը դիվանագետ չէր և ոչ էլ քաղաքագետ։ Նա դիվանագետ ու քաղաքագետ էր մարտադաշտում։ Նրան Ղարաբաղի հետ կապողը միայն մանկության ոչ փառահեղ հուշերն են։ Երբ Վարանդայի Չանախչի-Ավետարանոց գյուղից Ռոստոմ անունով մի տղեկ ճանապարհվեց Ռուսաստան, կիսամաշ հագուստներից ու մանկության խղճուկ հիշողություններից բացի ոչինչ չուներ իր հետ։ Տարիներ հետո նույն այդ ճանապարհով Ղարաբաղ վերադարձավ սկզբում անունն ու փառքը, հետո՝ երեսունն անց մի իշխան՝ գեներալ-մայորի ուսադիրներով և կոչվում էր Վալերիան Գրիգորովիչ Մադաթով։ Այդ ամենը նրան տվել էր Ռուսաստանը։
Գեներալ Մադաթովը հավատարմության երդում էր տվել ռուսաց կայսեր և ազնվորեն ծառայում էր Մայր Ռուսաստան-հայրենիքին։ Նա կռվել է Նապոլեոնի դեմ, իսկ հիմա կռվում է Ռուսաստանի ախոյաններ պարսիկ Աբաս Միրզայի և թուրքերի դեմ։ Ղարաբաղը հայտնվել էր այդ հակամարտության խաչմերուկում, և գեներալ-իշխանն իրեն շոյված էր զգում, որ ինքը զինվորական-նահանգային ղեկավարն է նաև փոքրիկ այն լեռնաշխարհի, ուր անց է կացրել իր մանկությունը։ Նա հաճույքով ընդունեց իրեն ընծայված 15 գյուղերը։
Մադաթովը չէր նկատում, որ ոգևորված իր թողտվությունից, ղարաբաղյան գյուղերը, երբեմնի մելիքական կալվածքները խանը նվիրաբերում է իր խաշնարած ազգակիցներին։ Գեներալ Մադաթովի համար Հայրենիք հասկացությունն ավելի լայն իմաստ ուներ, քան՝ Մեհթի խանի։ Առաջինի համար այն սկսվում էր Արաքսի այս ափերից, ձգվում մինչև Պետերբուրգ, այնտեղից մինչև Ուրալ, Սիբիր և ավելի հեռու, իսկ երկրորդի համար Հայրենիքը բացարձակապես այն տարածքն է, որտեղ ապրում են իր խաշնարած ազգակիցները. այն է՝ Անդրկովկասի հարավ-արևելյան հատվածը։ Ղարաբաղը ևս այդ հատվածում էր...
3.
Դեռևս Իբրահիմ խանի ասպատակություններից ու գազանություններից ազատվելու համար հայրենիքից հեռացած ղարաբաղցիները սկսեցին վերադառնալ։ Կրկին սկսեցին շենանալ գյուղերը։ Վանի յուզբաշուն, որ արդեն ձեռնամուխ էր եղել Ջրաբերդի ամայացած և քարուքանդ եղած հայկական գյուղերի վերականգնմանը, հայտնեցին, որ բանագնաց Բաշիր բեկը նամակ է բերել «համայն Ղարաբաղի կառավարիչ» Մեհթի խանից։ Նամակաբերը ձիուց իջավ, խոր գլուխ տվեց յուզբաշուն և ասաց.
- Մելիք Վանի, խանը ջերմ սալամներ է ուղարկել քեզ և քո ընտանիքին։ Այս նամակը հրամայել է անձամբ դնեմ քո ձեռքին։
- Նամա՞կ,- Վանին չկարողացավ թաքցնել ժպիտը,- խանն ինչո՞ւ է հանկարծ հիշել ինձ։ Լավ, տուր տեսնենք,- Վանին վերցրեց խանական կնիքով խնամքով զմռսված նամակն ու բացեց։
Բաշիր բեկի բացված բերանից կարելի էր կռահել, որ նրան, համենայն դեպս, հայտնի է նամակի բովանդակությունը։ Մինչ Հովհաննեսը կարդում էր, նա, առանց աչք թարթելու, շարունակում էր հետևել յուզբաշու դեմքի արտահայտությանը։ Սակայն Բաշիրն այդպես էլ ոչինչ չկարողացավ կռահել նրա անշարժ թավ հոնքերից, արծվենի աչքերից ու միանգամայն անվրդով դեմքից։ Եվ երբ Բաշիր բեկն արդեն չարդարացած իր սպասելիքներից հույսը կտրած ու փոքր-ինչ վախեցած փակել էր մինչև ականջատակերը բացված բերանը, յուզբաշին նամակը ծալեց, ոտից գլուխ չափեց վերջինիս և ժպտաց։
- Ահա թե ինչ,- Վանին մոտեցավ բեկին և ձեռքը դրեց նրա ուսին։- Քանի դեռ խաղաղություն է, պիտի մարդավարի վայելել այն։ Այնպես որ՝ Բաշիր բեկ, այսօր իմ հյուրն ես...
Նամակաբերը հարգանքով գլուխ տվեց և երբ գլուխը բարձրացրեց, նրա դեմքի երկայնքով, մինչև ականջատակերը բացվել էր բերանը։
- Շնորհագալ եմ, մելիք Վանի, շադ շնորհագալ եմ։ Թող ասդվաձ էրգար գյանք տա քեզ,- իր իմացած հայերենով ասաց Բաշիր բեկը։
Իսկ նամակում «համայն Ղարաբաղի կառավարիչ Մեհթի խանը» հայտնում էր, որ «Նորին կայսերական գերազանցություն մեր հայր թագավորին և ռուսական բանակին մատուցած ծառայությունների համար» իր կողմից անձամբ շնորհավորում է քաջ յուզբաշի պրապորշչիկ Վանի Աթաբեկյանին և նրան շնորհում «Ջրաբերդ մահալի մելիքի կոչում», իսկ նրա հայրենի Կուսապատը, որպես սեփականություն, ընծայում է մելիք Վանուն...
Իհարկե, Հովհաննես Աթաբեկյանը հասկանում է, որ խանն այդ նամակով փորձել է ետ չընկնել դեպքերի զարգացման ընթացքից և ոչ թե բարեկամությունից դրդված քայլ է արել, այլ պարզապես իր խանական կնիքով վավերացրել է այն, ինչ իրականում կար։ Ջրաբերդի նախկին մելիքներ Մելիք-Իսրայելյանների և Մելիք-Ալավերդյանների վերջին ժառանգները տեղափոխվելով Գանձակ և Նուխի, Ջրաբերդը թողել էին առանց մելիքների կառավարության։ Զրկված լինելով ղեկավարող ձեռքից, այդ գավառի հայկական գյուղերը կամ լիովին ամայացել էին, կամ խղճուկ ու անպաշտպան էին մնացել, և Վանի յուզբաշին, որ այդ տարիներին ամենահեղինակավոր ու հարգված անձնավորությունն էր մնացել իր հայրենի գավառում, ստանձնել էր Ջրաբերդի ղեկավարի դերը։
Բնածին համեստ ու փառասիրությունից զուրկ կուսապատցի այդ քաջորդին, որ ռուսական բանակին մատուցած հսկայական ծառայությունների համար ընդամենը ստացել էր պրապորշչիկի զինվորական աստիճան, իր եղբոր՝ Հակոբ յուզբաշու հետ վաղուց սկսել էր բարեկարգել հայրենի եզերերքը։ Մեհթի խանը այդքանը գիտեր։ Նա հաճույքով կցանկանար Ջրաբերդի մելիք նշանակել իր ազգակիցներից որևէ մեկին, սակայն խանը հիմար չէր։ Նա քաջ ծանոթ էր Վանի Աթաբեկյանին, որն, ի դեպ, մեծ համարում ուներ ռուսաց բանակում և իշխանավորների մոտ։ Եվ, վերջինիս շնորհելով մելիքի կոչում, խանը ոչ միայն արձանագրեց փաստը, այլ փորձեց շահել քաջ յուզբաշու բարեկամությունը, որ այնքան պետք էր իրեն։
- Հակառակորդի ձեռքը կամ պիտի կտրել, կամ՝ համբուրել,- իր նամակն ուղարկելուց հետո շշնջաց խանը,- ես առայժմ չեմ կարողանում կտրել այդ ձեռքը, ուրեմն...
Ուրեմն... Եվ Մեհթի խանը, որ որպես ժառանգություն պիտի ստանար այն ամենը, ինչ ունեին իր նախորդները, այդ թվում՝ Ջրաբերդի գավառից ստացվող բոլոր եկամուտները, իր մի այլ նամակով հաստատեց Հովհանես և Հակոբ Աթաբեկյանների «Ջրաբերդի ողջ մահալից ստացվող եկամուտներից առհավետ օգտվելու իրավունքը»։
4.
Իշխան Մադաթովն ակնհայտորեն ձանձրանում էր։ Հայրենի Չանախչի բերդում Մելիք-Շահնազարի պալատի տեղը նրա հրամանով սկսել ու արդեն գրեթե ավարտել էին նոր պալատի շինարարությունը։ Իր ազատ ժամանակի մեծ մասն իշխանը անցկացնում էր այդտեղ՝ հետևելով շինարարական աշխատանքներին։ Սակայն իշխանի անհանգիստ հոգին այլ ասպարեզ էր փնտրում։ Նա հոգնել էր միապաղաղ կյանքից։ Մադաթովի արյան հոսքի արագությունը չէր համընկնում հետպատերազմյան կյանքի ծույլ ու միօրինակ հոսքին։ Նա գիտեր, որ Ռուսաստանի հարավային հակառակորդները՝ Պարսկաստանն ու Թուրքիան դեռ թույն ունեն կուտակած ատամների տակ։ Վաղ թե ուշ, նրանք այդ թույնը պիտի պարպեն Ռուսաստանի վրա։ Իսկ Արաքսից այն կողմ դեռ հանգիստ էր, և իշխանին ձանձրացնում էր այդ սպասողական վիճակը։
Գեներալ Երմոլովից ստացված նամակը ակնթարթորեն բարձրացրեց Մադաթովի տրամադրությունը։ «Ինչ կա որ, մեծ պարահանդեսից առաջ կարելի է մի քիչ լեզգինկա պարել»,- ասաց Մադաթովն ու, ծալելով, գրպանում դրեց Թիֆլիսից ստացված նամակը, որով գեներալ Երմոլովը նրան հայտնում էր Դաղստանի ապստամբ լեռնականների դեմ ձեռնարկվելիք արշավանքի մասին։
Երկու օր հետո, 1819 թվականի օգոստոսյան մի առավոտ իշխան Մադաթովի բանբերը Կուսապատում էր։ Իսկ մի ժամ հետո մելիք Վանին կանչեց Հակոբ յուզբաշուն և ասաց.
- Հակոբ, գեներալ Մադաթովից նամակ եմ ստացել։ Իմ հեծելախմբով մեկնում եմ Դաղստան։
- Ավելի ճիշտ՝ մեկնում ենք։ Ես չեմ կարող քեզ մենակ թողնել։
- Եղբայրս, իսկ ես չեմ ուզում, որ մեր ժողովուրդը մենակ ու անպաշտպան մնա։ Դու այստեղ ես պետք։ Պիտի փոխարինես ինձ ...
- Վանի, լավ, մի՛ շարունակիր։ Ես հասկացա քեզ։ Մնում եմ։
Երրորդ օրը Հովհաննես Աթաբեկյանի հեծելախումբը Գանձակի մոտ միացավ գեներալ Մադաթովի զորախմբին։ Այստեղ էլ կայացավ Ղարաբաղի երկու քաջերի երես առ երես առաջին հանդիպումը։
- Հուսով եմ, որ դու մելիք Իվան Աթաբեկյանն ես,- իր աշխետով մոտենալով ղարաբաղցի հեծյալներին, հաղթանդամ մի ձիավորի դիմեց իշխանը։
Հեծելախմբում զվարթ ծիծաղ բարձրացավ։
- Ձերդ գերազանցություն, սա իմ օգնական Մուրադ յուզբաշին է,- ասաց մյուս ձիավորը։ - Հովհաննես Աթաբեկյանը ես եմ։
Գեներալը ցատկեց ձիուց։ Իր ձիուց իջավ նաև մելիք Վանին։ Մի պահ նրանք կանգնեցին դեմ-դիմաց՝ ուշադիր նայելով իրար աչքերի, ապա գրկախառնվեցին։
- Իսկ դու, կտրիճ, ի՞նչ ես նորահարսի պես մի կողմ կանգնել,- ասաց Մադաթովն ու բազուկների մեջ առավ ամաչելուց կարմրատակած Մուրադ յուզբաշուն։- Մելիք Վանի, քո և քո քաջերի մասին ես շատ եմ լսել։
- Գեներալ, երբ դուք դեռ Ղարաբաղում չէիք, ձեր փառքն արդեն հասել էր Ղարաբաղ,- ասաց Վանին,- ձերդ գերազանցության հրամանատարությամբ կռվելը մեծ պատիվ է մեզ համար։
- Ողջո՛ւյն Ղարաբաղի արծիվներին, ողջո՛ւյն, հայրենակիցներ,- Մադաթովը հանեց գլխարկը և նույն վայրկյանին թնդաց հեծյալների խրոխտ բասը.
- Ողջո՜ւյն, ձերդ գերազանցություն...
Առավոտյան գեներալ-մայոր Մադաթովի զորախումբը շարժվեց դեպի հյուսիս՝ հնազանդեցնելու ռուսական իշխանության դեմ ապստամբած լեռնականներին...
* * *
... Դեպի Դաղստան կատարած արշավանքից երկու տարի և չորս ամիս անց մելիք Վանին իշխան Մադաթովի բանագնացի միջոցով այսպիսի մի նամակ ստացավ գեներալ Երմոլովի ստորագրությամբ. «Պարոն պրապորշչիկ Հարությունովին։ Թագավոր կայսրը գնահատելով ծառայության նկատմամբ Ձեր գերազանց ջանասիրությունը և լեզգիների ու կուչինցիների դեմ մղած կռիվներում ցուցաբերած արիության համար Ամենաողորմածը բարեհաճել է Ձեզ պարգևատրել սույն գրության հետ ուղեկցվող «Քաջության համար» ոսկե մեդալով, Գեորգևյան ժապավենով՝ պարանոցին կրելու համար։ Ես հավատացած եմ, որ Դուք, ստանալով միապետի այսպիսի բարեհաճ ուշադրությունը, կկրկնապատկեք Ձեր ջանքերը Նորին կայսերական մեծությանը ծառայելու համար։
Թիֆլիս, 28 դեկտեմբերի 1821 թիվ։
...Կովկասյան առանձին կորպուսի հրամանատար՝ Երմոլով»։
Նամակի, շքանշանի ու Գեորգևյան ժապավենի հետ միասին բանագնացը Հովհաննես Աթաբեկյանին հանձնեց նաև իշխան Մադաթովի նամակը, որտեղ վերջինս «մեծ բավականությամբ շնորհավորում է մելիք Վանուն՝ կայսերական ողորմածության համար» և հուսով է, որ նա նույն ջանասիրությամբ ու հավատարմությամբ կշարունակի ծառայել Նորին կայսերական մեծությանը։
5.
Մինչ Ղարաբաղում 9-րդ խաղաղ զատիկն էին նշում, Մեհթի խանը շարունակում էր սև երազներ տեսնել։ Մանկությունից լինելով թուլակամ, վախկոտ, բայց բնածին խորամանկ, ռուսներից ասես մատուցարանի վրա ստանալով Ղարաբաղի կառավարչի պաշտոնը, Մեհթի Ղուլին հասել էր իր փառքի մի այնպիսի բարձրակետի, որ երազում էլ չէր պատկերացնում։
Փոքրուց նա վախենում էր ամեն տեսակի զենքերից ու շարունակ աշխատում էր հեռու մնալ ծեծկռտուքներից, սակայն, որպես կառավարիչ, ստանալով նաև գեներալի աստիճան, զինվորական կյանքի հետ երբեք գործ չունեցած խանն իրեն պահում էր երես առած լակոտի պես։ Իր բոլոր ձախորդությունների ու կյանքում կրած դառնությունների քենը նա հանում էր ստորադրյալներից։ Խանի շուրջբոլոր ոչ միայն ստվարացավ խաշնարած, ձիագող ու զանազան դուրսպրծուկ բեկերի քանակը, այլև մարդկային այդ խառնամբոխը շուտով վերածվեց յուրօրինակ մի կենդանաբանական այգու՝ ավանակներով, ջորիներով, կռտած աքլորներով, ոչխարների ու այծերի հոտերով։ Իսկ երբ Մեհթի խանի գիշերները վերածվեցին երազների անվերջանալի սևամաղձ շղթայի, խանի «կենդանաբանական այգին» սկսեց համալրվել նոր նմուշներով։
- Սալի՛մ բեկ, հե՜յ, ավանակի կճղակ, Մազանդարանի էգ խոզ, խալաթս բեր,- բղավում է խանը։ -Հե՜յ, Վալի բեկ, դու ի՞նչ ես ռեխդ բացել գարի տեսած ավանակի պես, էդ կռտած ոչխար Բաբախան բեկին, էդ աներես ջորուն ասա, թող տեսնի են ում աքլորն է էդպես ախմախավարի կլանչում... Ալլահը վկա, էս որտեղի՞ց են իմ շուրջ հավաքվել էս այծի պոզերը, էս անբան թախտաբիթիները։ Ձեզ բոլորիդ պիտի քշել Ջըդըռ-դուզ և էնտեղից, քամակներիդ քացի տալով, շեյթանի ծոցն ուղարկել...
Խանը սկսեց դժգոհել բոլորից։ Իսկ մի օր էլ, երբ կողքից կախված սուրը հանում էր և անզգուշաբար մատը կտրեց, մի ողջ շաբաթ վիրակապած ձեռքը վզից կախ, սենյակից սենյակ էր քայլում և բոլորին մեղադրում վախկոտության մեջ։
- Դուք բոլորդ անասուններ եք, վախկոտ մոզիներ եք,- ռոմի հերթական բաժակը դատակելով, ասում էր խանը։ - Էն էրմանի յուզբաշու անունը որ լսում եք, փոխաններդ լցնում եք։ Ես որ չլինեմ, դուք ի՞նչ կանեք, ինչպե՞ս պիտի ապրեք... Ինձ նման մի չորս-հինգ հոգի ունենայի, էդ բոլոր աբասներին ու սուլթաններին ծնկի կբերեի։ Ալլահը վկա, դուք երջանիկ եք, որ թույլ եմ տալիս իմ շվաքում ապրեք...
Պալատականները հասկանում են, որ խանը դարձյալ վատ վատ երազ է տեսել և ձգտում են չերևալ նրա աչքին, չբարկացնել նրան, սակայն Մեհթի խանը միշտ մի պատճառ գտնում է ու իր մեջ կուտակած ողջ մաղձը թափում է նրանց վրա։ Բայց, միևնույն ժամանակ, նա այնպես էր խոնարհվում և երկտակվում իրենից հզորների առաջ, վախից չռած աչքերով այնպես էր շողոքորթ ծամածռվում, որ եթե հագի շքեղ զգեստները չլինեին, նրան կարելի էր շփոթել դռնապանի կամ ջորեպանի հետ։
Մեհթի խանը դարձյալ մթնված է։ Մոտեցավ պատուհանին և նայեց դուրս։ Արեգակն այդ օրվա իր վերջին շողերն էր նետել Շուշիի վրա։ Խանը հեռացավ պատուհանից, մի քանի անգամ երկայնքով ու լայնքով չափչփեց սենյակն ու, ծալապատիկ նստելով, կանչեց.
- Սալի՛մ բեկ, սարսաղի մեկը, էլի կորա՞ր, Սալի՛մ բեկ։
- Լսում եմ, ձերդ պայծառափայլություն,- իրեն ներս գցելով, Սալիմ բեկը երկտակվեց։
- Էն ովքե՞ր են դրսում քսփսում։
- Խանն ապրած կենա, ես քսփսոց չեմ լսել։
- Չես լսել, որովհետև խուլ ես, խոզի մռութ։ Ես գիտեմ, ինձ ուզում են սպանել, իմ դեմ դավեր են նյութում։ Քսփսո՜ց չեմ լսել... Պիտի լսե՛լ,- խանը սպառնալից նայեց բեկին։ - Վատ ժամանակներ են, ականջներդ սրած պահիր։ Էս պալատում առանց իմ գիտության մուկ էլ չպիտի շարժվի։
- Մուկ էլ չպիտի շարժվի,- կրկնեց Սալիմ բեկը։
- Ես պիտի իմանամ, թե Ղարաբաղի բոլոր մահալներում ինչ են մտածում, ինչ են որոշել անել։ Հասկանո՞ւմ ես...
- Հա, արևափայլ իմ խան, դու պիտի իմանաս, թե Ղարաբաղում ինչ են մտածում, ինչ են անում։
- Ճիշտ է, աֆարիմ։ Իսկ հիմա գնա էն երկու աշուղներին բեր, թող մի քիչ սրտիս ամպերը ցրեն։
- Լսում եմ, արևափայլ։
Քիչ հետո Սալիմ բեկի ուղեկցությամբ ներս մտան երկու հոգի՝ սպիտակ երկար մորուքով կույր մի աշուղ և սազը ձեռքին 17-18 տարեկան մի երիտասարդ։ Ծերունին հարմար տեղավորվեց հատակին փռված կարմիր-կանաչ նախշերով գորգին, երիտասարդի ձեռքից վերցրեց սազն ու սկսեց նվագել։ Հետո խանական պալատով մեկ տարածվեց երիտասարդ աշուղի կիսատղամարդու-կիսաաղջկական ձայնը։ Աշուղների բայաթիներից թե իր շուրջ հայտնված մի քանի զույգ շշերի կախարդական պարունակությունից խանի հոնքամեջը բացվեց։ Իսկ երիտասարդը շարունակում էր կլկլացնել.
Այս աշխարհին ի՜նչ օգուտ իմ աշխարհ գալուց,
Կամ ի՜նչ օգուտ՝ այս աշխարհից իմ գնալուց,
Գոնե մեկն իմ զույգ ականջից մեկին ասե՜ր,
Թե ի՜նչ իմաստ՝ մեր այս գալուց ու գնալուց։
Մեհթի խանը յուղոտ բերանը թևով սրբեց և, ծառային մոտ կանչելով, ասաց.
- Գոճի՛, ներքինապետին ասա, թող էն էգերից մեկին բերի։
Ներս մտավ խաժաչք մի գեղեցկուհի, որի վրա զանազան տեսակի ավելի շատ զարդեր կային, քան շորեր։ Վերջինս անկրկնելի մի ժպիտ պարգևեց խանին, ապա հավատարիմ շան պես մեկնվելով նրա ոտքերի մոտ, վարդաթերթ իր շուրթերով համբույր դրոշմեց խանական փամփլիկ աջի վրա։ Մեհթի խանը աղջկա գլուխը ձգեց, դրեց իր ծնկներին, լիքը բաժակը սկզբում մոտեցրեց նրա շուրթերին, հետո մնացյալը ինքը դատարկեց։
- Վալլա՜հ, սաղ աշխարհը ոտիս տակ է,- խանը երանությամբ ծուլորեն հորանջեց,- Շուշիի այս բարձունքից թոփի լուլան որ ուղղեմ դեպի հարավ՝ Աբասի գլխին է բոմբ ընկնելու, դեպի հյուսիս ուղղեմ՝ Թիֆլիս է ընկնելու, հլա մի քիչ էլ դենը՝ Պետերբուրգ... Փա՜հ, ուխա՜յ, էս գյավուր ժողովուրդները մի բանի պետք չեն, բայց լավ խմիչքներ ունեն... Հե՜յ, գոջա՛, էս խոխան հոգնել է, մի ուրախ բան էլ դու զլլացրու։
Ծեր աշուղը սազը դրեց կրծքին, գլուխը թեքեց, աջ ականջը մոտեցրեց նվագարանին, այն մի քանի անգամ թափահարեց,ասես մեջն ինչ-որ զառեր էր խառնում, և սկսեց նվագել։ Մի քանի րոպե հետո լսվեց ծեր երաժշտի ձայնը.
Մի ձեռքում գինի, մյուսում Ղորան,
Մերթ հարամ ենք մենք, մերթ հալալ օղլան,
Այսպես, փիրուզի այս երկնքի տակ
Ոչ թունդ գյավուր ենք, ոչ՝ զուտ մուսուլման...
- Փա՜հ, ես քո ինչն եմ ասել,- խանը ծիծաղեց,- էս գոջան բայց ճիշտ է երգում։ Ալլահը վկա, ճիշտ է երգում։ Ասում ես՝ ոչ թունդ գյավուր ենք, ոչ՝ զուտ մուսուլմա՞ն... Չէ՛, ալլահը վկա, խմելը մեղք չէ։ Մի իմաստուն ասել է. «Լավ է դժոխքում հարբած լինես, քան դրախտում՝ սթափ»... Օղուլ, անունդ ի՞նչ է,- խանը դիմեց երիտասարդ աշուղին։
- Մաքսուդ։
- Մաքսո՛ւդ, եկ էստեղ, կողքիս նստիր։
Ծեր աշուղը նստած տեղում անհանգիստ շարժում արեց։ Երիտասարդը երկյուղածորեն մոտեցավ ու նստեց խանի կողքին։
- Աշո՛ւղ, ինչո՞ւ ես լռել, գործիքդ չափ գցիր։
Մեհթի խանը ինչ-որ բան շշնջաց իր ոտքերի մոտ մեկնված գեղուհու ականջին։ Վերջինս ժպտալով ելավ և, իր շարժումները հարմարեցնելով նվագին, սկսեց կաքավել՝ հագուստի ծայրերը դիպցնելով իր գեղեցկությունից շշմած երիտասարդի դեմքին։ Չդադարեցնելով նազանքով պտտվել, նա ռոմով լի բաժակը երկարեց կրտսեր երաժշտին։
- Խմի՛ր,- ասաց խանը։
Երբ Մաքսուդը մինչև վերջ դատարկեց բաժակը և շշկլված նայեց Ղարաբաղի կառավարչին, վերջինս մի բաժակ ևս լցրեց նրա համար և ասաց.
- Ի՞նչ ես նապաստակի պես խլշել։ Կարծում էիր մենք քարի՞ց ենք, որ դիմա-նում ենք, կարծում ես՝ հե՞շտ բան է խան լինելը... Էդ գոջան քո ի՞նչն է։
- Պապս։ Ինքն է ինձ մեծացրել։
- Լավ է արել։ Էս բաժակով էլ խմիր նրա կենացը, բայց ճիշտն ասա՝ տկլոր կին տեսած կա՞ս...
Մաքսուդն աչքերը ճպճպացրեց։
- Լավ, հասկանալի է, կույս ես,- խանն աչքով արեց պարուհուն։
Ծեր աշուղը շարունակում էր նվագել, բայց նրա դատարկ ակնախոռոչներում ու լարված դեմքին ինչ-որ վախ ու անհանգստություն էր դրոշմվել։ Երիտասարդը մշուշված աչքերը լայն չռած, նայում էր իր դիմաց հուրհրատող հրաշագեղ մերկ մարմնին, իսկ զարմանքից ու հիացմունքից բացված նրա բերանից թուքը ծորում էր ձեռքին պինդ բռնած դատարկ բաժակի մեջ։
Խանը գրկեց պարուհուն, սեղմեց կրծքին, ապա, ասես, հավասարակշռությունը կորցնելով, ողջ մարմնով ընկավ աղջկա վրա և սկսեց ագահորեն համբուրել ու կծոտել իր տակ հաճույքից թփրտացող ճերմակափրփուր մարմինը։
- Լավ, ալլահը վկա, էսօր շատ զվարճացա,- աշուղների ներկայությամբ գեղեցկուհուն տիրանալուց հետո, մշուշված աչքերը ծուլորեն ճպճպացրեց արևափայլը,- Է՜հ, երանի էս քնելը չլիներ։
Երազիս մեջ մի իմաստուն ասաց ինձ,
Թե ոչ մի մարդ խեր չի տեսել դեռ քնից.
Իսկ ի՜նչ պիտի անես, երբ քո մահը գա,-
Խմի՛ր, քանի... արթնանո՜ւմ ես դու քնից...
Արևածագից մի ժամ առաջ խանական պալատում սկսեցին լույսերը հանգցնել։ Շուտով բերդաքաղաքում լսվեցին առաջին աքլորականչերը։ Մեհթի խանի պալատը քուն մտավ։
Երբ լույսը բացվեց, խանական պալատից հեռու, Շուշիի ծայրամասում ճերմակամորուք ծերունու և 17-18 տարեկան երիտասարդի դիակ գտան։
Հաջորդ օրը Մեհթի խանը փախավ Պարսկաստան։ Արաքսն անցնելուց հետո առաջին միտքը, որ փայլատակեց խանի գլխում, այս էր. «Վալլա՜հ, կնիքս մոռացել եմ...»։
6.
Գյուլիստանի դաշնագրից հետո Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև տասը տարուց ավելի պատերազմական գործողություններ չծավալվեցին, սակայն երկու երկրներում էլ շարունակում էին ուշի-ուշով հետևել միմյանց պալատական ու զինվորական անցուդարձերին։ Թեհրանում, Թավրիզում և Աբաս Միրզայի բանակում տեղի ունեցող շարժերի մասին մի քանի օր հետո իմանում էին Թիֆլիսում, հետո այդ լուրը, սրբագրված-խմբագրված, հասնում էր Պետերբուրգ։
Եվ, ընդհակառակը, ռուսական պալատում ու, ընդհանրապես, Արաքսի մյուս կողմում կատարվող շարժումների մասին իսկույն իմաց են տալիս Ֆաթհ Ալի շահին ու նրա ռազմատենչ զավակին։
1825 թվականի նոյեմբերին Աբաս Միրզան լուր ստացավ, որ Ալեքսանդր կայսրը կնքել է իր մահկանացուն։ Եվ, քանի որ նա զավակ չուներ, պալատականների մի մասը, ոչինչ չկասկածելով, արդեն հավատարմության երդում էր տվել նրա եղբայր Կոնստանտինին։ Բայց պարզվեց, որ մահից առաջ կայսրը ցարական թագը կտակել է իր մյուս եղբորը՝ Նիկոլային։
Ցարական պալատում այս խառնաշփոթը դեռ չավարտված, երկրով մեկ հուզումներ սկսվեցին։ Դեկտեմբերի 14-ին մայրաքաղաք Պետերբուրգում գտնվող զորքի մի մասը զինված դուրս եկավ փողոց՝ ինքնակալությունը տապալելու վճռականությամբ։ Ապստամբների վրա ցարի հրամանով կրակ բացեցին և կարճ ժամանակում ձերբակալեցին նրա կազմակերպիչներին, սակայն հեղափոխական հուզումներն արդեն հասել էին Ռուսաստանի հարավային նահանգները...
Շահական պալատում հայտնի դարձավ նաև, որ Ռուսաստանի նոր կայսր Նիկոլայը չի սիրում Կովկասի կառավարիչ Երմոլովին և պատրաստվում է նրան փոխարինելու այլ գեներալով։ Իսկ Կովկասում գտնվող ռուսական զորամասերը անգործության մատնված, ցրված են այսուայնտեղ՝ ռազմավարական ոչ մի նշանակություն չունեցող բնակավայրերում։
Արաքսի այս և մյուս ափերում հոգևոր առաջնորդները նախապատրաստել ու ոտքի են հանել մահմեդական ազգաբնակչությանը, նրանց կոչելով սրբազան պատերազմի՝ ընդդեմ քրիստոնյաների։
- Ռուսներին վերջին հարվածը հասցնելու ժամանակը մոտ է,- Ֆաթհ Ալի շահին ասաց Աբաս Միրզան,- Ռուսաստանն այս անգամ մեր հարվածին չի դիմանա։
«Ռուսների իշխանությունը շուտով կվերջանա»,- այս կարծիքն էր իշխում նաև Արաքսի այս ափի մահմեդական ազգաբնակչության շրջանում...
7.
1826 թվականի ամռանը Աբաս Միրզան կրկին անցավ Արաքսը։ Այս անգամ թագաժառանգն Արաքսն անցավ 60 հազարանոց բանակով և ողջ Կովկասը շեկ ռուսներից ետ խլելու անսասան վճռականությամբ։ Շահզադեի բանակում էին նաև մարդիկ, ովքեր տարիներ առաջ հպատակության և հավատարմության երդում են տվել ռուսաց փադիշահին։ Նրանք են՝ «համայն Ղարաբաղի կառավարիչ-խան» Մեհթի խանը, Շիրվանի Մուստաֆա խանը, Շաքիի Սելիմ խանը և վրաց մի քանի ազնվականներ։ Նույն անկեղծությամբ, որով երդվել են, նույն անկեղծությամբ դավաճանելով ռուսական կառավարությանը, նրանք Պարսկաստան են փախել իրարից անկախ, նման այն շներին, որոնք օդում զգալով տիրոջ հոտը, տարբեր ճանապարհներով սլանում են նրան ընդառաջ։
Հայտնվելով Աբաս Միրզայի պալատում, Մեհթի խանը խոր գլուխ է տվել ու ողջունել շահերի ծովերի գոհարին, սակայն շահզադեն, առանց ուշադրության արժանացնելու նրան, չոր նետել է.
- Մեհթի խա՞ն, այդ ո՞ր քամին է քեզ նետել Պարսկաստան, ինձ մոտ։
- Բաշ սարդար,- Մեհթի խանը կրկին գլուխ է տվել,- Արաքսի այն ափը նույնպես Պարսկաստան է, չնայած ժամանակավոր գտնվում է ռուսների տիրապետության տակ։
«Բայց խորամանկն է աղվեսը»,- շահզադեն թիկունքով էր շրջված դեպի խոսակիցը, և խանը չնկատեց նրա ժպիտը։ Ճիշտն ասած, Աբաս Միրզան ամենևին էլ վրդոված չէր Մեհթի խանի փախուստից, ընդհակառակը, լսելով Շուշիից նրա փախուստի մասին, մտքում արդեն որոշ ծրագրեր էր հյուսել, սակայն ոչ մի մտադրություն չուներ այդ մասին նրան հայտնելու և նույն չոր տոնով ասել է.
- Մեհթի խան, բայց դու այնտեղ՝ Ղարաբաղում, ինձ ավելի շատ էիր պետք, քան այստեղ՝ Թավրիզում։
- Ալլահի կրկնօրինակի հրամանատարությամբ այդ անհավատ ռուսների դեմ կռվելը ինձ համար մեծ պատիվ է։
- Իսկապե՞ս,- շահզադեն դեմքով դարձել է դեպի խանը,- քո հայրն էլ էր այդպես մտածո՞ւմ։
- Բաշ սարդար, այդ գյավուր ռուսներն ու հայերը իմ հորը սպանել են, թե չէ...
- Այո, նրանք շտապել են։ Իբրահիմ խանին ես պիտի գլխատեի...
Մեհթի խանը սփրթնել է։ Շահզադեն նկատել է այդ ու, ծիծաղելով, ավելացրել.
- Խան, քիթդ մի՛ կախիր, այս անգամ, ալլահը վկա, մենք մի լավ դաս կտանք ռուսներին...
Եվ ահա, պարսկական բանակի հետ անցնելով Արաքսը, Մեհթի խանը, Մուստաֆա խանն ու Սելիմ խանը գալիս են դաս տալու ռուսներին։ Ամենածանր հարվածները դարձյալ բաժին ընկան հայերին։
Աբաս Միրզայի բանակը Արաքսն անցավ Զանգեզուրի հարավային հատվածում։ Անակնկալի եկած ռուսական երեք վաշտերը հայտնվելով շրջապատման մեջ, իսկույն հանձնվեցին։ Զանգեզուրցիները փոխգնդապետ Նազիմկային առաջարկեցին հրանոթները թաքցնել իրենց մոտ՝ Գորիսում, իսկ ռուսական վաշտերը լեռներով անցկացնել Շուշի։ Նազիմկայի համար հայերը, վրացիները, թաթարները (թուրքերը), բոլորը միասին կոչվում էին կովկասցիներ, և նա դեռևս չէր սովորել իրարից զանազանել քրիստոնյա հայերին ու մահմեդական ցեղախմբերին։ Նա այդպես էլ չլսեց հայերին և մի քանի օր հետո նրա հազար զինվորներից կենդանի մնացին ընդամենը ութ հոգի, որոնք հրաշքով փրկվել էին հայերի շնորհիվ։
Պարսկական բանակը Զանգեզուրով մտավ Ղարաբաղ։ Աբաս Միրզայի առաջխաղացման լուրն առնելով, գնդապետ Ռեուտը, որ 42-րդ եգերյան գնդի վեց վաշտերով, թվով մոտ երկու հազար զինվոր, գտնվում էր Չանախչիում, իր զորախմբով հապշտապ մեկնեց Շուշի և ամրացավ այնտեղ։
Թալանելով ու ավերելով Չանախչին, հուլիսի 25-ին պարսկական բանակը պաշարեց Շուշիի բերդը։ Շուշիի գրավումը շահզադեն համարում էր մի քանի ժամվա գործ և, որպեսզի իզուր ժամանակ չկորցնի Կովկասը գրավելու իր մեծ ծրագրի իրագործման ճանապարհին, իր որդի Մահմուդ Միրզային և Ամիր խան սարդարին 10-հազարանոց, առաջապահ զորամասով ուղարկեց Ելիզավետպոլի ուղղությամբ։
- Վաղը կհանդիպենք Գյանջայում,- շահզադեն շոյեց մորուքը,- Շուշին ինձ համար մի թեթև զորավարժություններ անելու առիթ է։ Առջևում մեզ մեծ գործեր են սպասում։
- Չեմ կասկածում,- հրաժեշտից առաջ ասաց Մահմուդ Միրզան,- իսկ մինչ այդ մենք էլ մի թեթև վարժանքներ կանցկացնենք Գյանջայում։
Հանդիպումը Ելիզավետպոլ-Գանձակում հաջորդ օրը չկայացավ։ Այն չկայացավ նաև երկու, չորս, տասը, քառասուն օր հետո։ Պարսկական առաջապահ զորքերը Մահմուդ Միրզայի և Ամիր խան սարդարի գլխավորությամբ գրավեցին Ելիզավետպոլը և պատրաստվեցին գնալ Թիֆլիսի վրա։ Սակայն հայր Աբասն ուշանում էր, շատ էր ուշանում։
Մեհթի խանը Շաքիի և Շիրվանի խաների հետ քարոզչական լայն գործունեություն էր ծավալել Անդրկովկասի իր ազգակիցների շրջանում։
- Մուհամեդի հետնորդներ, ի՞նչ եք քնել, վե՛ր կացեք, մեր ժամը խփել է։ Ղազավա՜թ, ղազավա՜թ, մա՜հ գյավուրներին։ Սուրբ Մուհամեդը մեզ հետ է։ Կոտորեցե՛ք, թալանեցե՛ք այդ անհավատներին,- իրենց հավատակիցներին ոգևորում էին նրանք։
- Ռուսների իշխանությունը պրծել է,- խաշնարած իր ազգակիցներին պատմական անցուդարձերը մեկնաբանում էր Մեհթի խանը,- դրանց, այդ անհավատներին շուտով կքշենք մինչև Մոսկով ու Պետերբուրգ։ Այնտեղ,- խանը մատնացույց է անում վերև,- երկնքում մեր ալլահը արդեն հաղթել է նրանց սուտ աստծուն։ Շուտով դրանց, ալլահի օգնությամբ, կջարդենք նաև այստեղ՝ երկրի վրա։ Սուրբ Մուհամեդը նրանց հրացաններից արձակած գնդակները դարձրել է չխոցող։ Երբ նրանք մեզ վրա կրակեն իրենց թոփերից, մեր ալլահը նրանց բոմբը օդում բռնելու է և ետ գցելու է նրանց գլխին...
- Փա՜ռք մեր ալլահին, կորչեն գյավուրները, ղազավա՜թ,- ոռնում է խաշնարածների, ձիագողերի և մանր-մունր թալանչիների ու ավազակների խառնամբոխը։
Մեհթի խանն արդեն մտքում իրեն հռչակել էր Ղարաբաղի և Զանգեզուրի տիրակալ։ Սակայն Աբաս Միրզայի «զորավարժությունները» Շուշիում կարծես շատ երկարեցին։ Արդեն չորս տարի է Մեհթի խանը չի եղել Շուշիի խանական իր նստավայրում։ Ամեն երեկո նամազից առաջ խանը ներքևից նայում է բերդի պարիսպներին ու քթի տակ մրթմրթում.
- Վաղը մենք կմտնենք Շուշի... Ալլահը վկա, այդ բերդում ոչ մի գյավուր չպիտի կենդանի մնա... Ալլա՜հ, ալլա՜հ, օգնիր մեզ...
Արաքսի այս ափի մահմեդական բնակչությունը ռուսական տիրապետության տապալումը համարում էր օրվա խնդիր։ Այն, ինչ չէին հասցնում թալանել պարսկական զորքերը, թալանում էին անդրկովկասյան մահմեդական ցեղախմբերը։ Թալանում ու կողոպտում էին հայկական գյուղերը։ Նվաճված էին ողջ Զանգեզուրի, Ղարաբաղի և Գանձակի խանությունները։ Պարսկական բանակի առաջապահ զորամասերը գրեթե Թիֆլիսի տակ էին, սակայն Շուշիի բերդը դեռ դիմադրում էր։
Ոգևորված Մեհթի խանի և զանազան մուրշիդների «գյավուրների գնդակների չխոցելու» մասին ճամարտակություններից, առաջին իսկ օրը մի խումբ ավարառուներ պարսկական բանակի աջ թևից գրոհեցին Շուշիի վրա, սակայն պարիսպներից 50-60 մետրի վրա զարմանքից չռված աչքերով ասես մի պահ կախվեցին օդում և խոցված փռվեցին գետնին։ Կենդանի մնացած երկու հոգի սարսափահար փախան՝ «Ալլա՜հ, ալլա՜հ» կանչելով։ Սուրբ Մուհամեդը իր ղուլերի մարմինները մոռացել էր անխոցելի դարձնել։ Նույն երեկոյան բերդից արձակված «բոմբը», առանց որևէ խոչընդոտի հանդիպելու երկնքում, սուրաց Աբաս Միրզայի ճամբարը և ցաքուցրիվ արեց տասնյակ սարբազների մարմիններ...
Աբաս Միրզան կրկին մասլահաթի հրավիրեց ֆրանսիացի մարաջախտներին։ Բերդը գրավելու նոր ծրագրեր մշակեցին։ Շահզադեի եվրոպականատիպ ասիական բանակը լույսը բացվելուն պես գրոհներ էր ձեռնարկում, սակայն ոչ մի արդյունքի չհասնելով, ողջ գիշերը թնդանոթներից շարունակում է կրակ թափել ամրոցի վրա։
8.
Իսկ բերդը դիմադրում էր։ Շուշեցիներից բացի, մոտակա գյուղերից հարյուրավոր ընտանիքներ պատսպարվել էին այնտեղ և գնդապետ Ռեուտի հրամանատարությամբ ռուսական 42-րդ եգերյան գնդի վեց վաշտ զինվորների հետ շարունակում էին քաջաբար կռվել Աբաս Միրզայի, օրեցօր ավելի ու ավելի սաստկացող սովի ու հոգնածության դեմ։
Բերդի դիտաշտարակից նայողների համար յուրօրինակ պատկեր էր ներկայացնում Աբաս Միրզայի բանակը. այն նմանվում էր բերդի շուրջ տարածված հսկա մի մրջնանոցի։ Ամեն անգամ երբ պարիսպների դիտանցքներից պաշարվածները նայում էին պարսկական կարմրագլուխ մրջյուններին (այդ կարմիր գլուխների պատճառով թուրքերը նրանց արհամարհանքով անվանում էին ղզլբաշ), տարաբնույթ զգացումներ էին ունենում։ Նրանց մերթ թվում էր, թե բազմաքանակ պարսիկ սարբազներից և նրանց շուրջ շնագայլերի պես պտտվող թուրքական ցեղախմբերից ոչ մի փրկություն չկա, մերթ թվում էր, թե բնական իր անառիկ դիրքի շնորհիվ բերդը դեռևս կարող է դիմադրել, իսկ երբ պարսկական հրանոթները միահամուռ կրակ են թափում, և սարբազները վայրենի ոռնոցով գրոհում են բերդի վրա, թվում է, թե՝ վերջ, այլևս փրկություն չկա։
Պաշարման առաջին օրը գնդապետ Ռեուտը մտքում կարճ հաշվումներ արեց և եկավ այն եզրակացության, որ թվով մոտ երեսուն անգամ իրենց գերազանցող և լավ զինված պարսկական բանակի դեմ իրենք՝ գրեթե առանց զինամթերքի ու ուտելիքի պաշարի (թնդանոթներն ու սննդի պաշարների զգալի մասը թողել էին Չանախչիում), կարող են դիմադրել, լավագույն դեպքում, չորս-հինգ օր։ Սակայն այն, ինչ կատարվեց հաջորդ օրերին, մինչև հոգու խորքը ցնցեց գնդապետին։ Նա գրեթե անտեսել էր բերդի հայ ազգաբնակչությանը, որոնք, սակայն, պարզվեց, որ ոչնչով չեն զիջում իր զինվորներին։ Իրենց ամուսիններից ու եղբայրներից ետ չէին մնում հայ կանայք։ Ամրոցի պաշտպանությանը հնարավոր ամեն ինչով օգնում էին նաև երեխաներն ու ծերերը։
Բերդից դուրս եկող, անդնդախոր ձորի վրա ասես կախված քարափների վրայով ձգվող նեղ մի արահետի վրա ռուս զինվորներից մեկը նկատեց ամրոցի ուղղությամբ շարժվող երկու փոքրիկ կետ։ Երբ մի քիչ մոտեցան, զինվորը պարզ տեսավ, որ նրանցից մեկը կին է, իսկ տղամարդու շալակին ինչ-որ ծանր պարկ կա։ Հանկարծ նրանց նկատեցին նաև պարսիկ սարբազները և, մերկ սրերը շողշողացնելով, նետվեցին նրանց հետևից։
- Տղե՛րք, շուտ այստեղ եկեք, տեսեք, թե ինչ է կատարվում այնտեղ, ներքևում,- գահավեժ ձորի վրա կախված քարքարոտ նեղլիկ ճանապարհը մատնացույց անելով, բերդի աշտարակից կանչեց ռուս զինվորը։
- Տեսե՛ք, նրանցից մեկը կին է։ Բերդում ես տեսել եմ նրան,- ասաց զինվորներից մեկը։
- Աստված իմ, նրանք կորած են,- հուսահատ կանչեց 18-19 տարեկան կապտաչ մի ուրիշ զինվոր։- Գրողը տանի, գոնե կարողանայինք օգնել նրանց...
Երբ արդեն գրեթե հասել էին նրանց, տղամարդը մեջքից ցած գցեց պարկն ու հուսահատ բղավեց.
- Խաթուհի՛, փախի՛ր, ղզլբաշնե՜րը...
Կինը սկզբում հետևեց տղամարդուն, բայց ճանապարհին ընկած պարկի մոտ հանկարծ կանգ առավ, գետնից մի քար վերցրեց և ողջ թափով նետեց իր հետևից սրամերկ վազող սարբազի վրա։ Գլխի կարմիր չալման ասես տարածվեց պարսիկի դեմքով մեկ։ Նա փռվեց գետնին ու սկսեց խռխռացնել։ Կինը նոր քար վերցրեց գետնից և, արնաշաղախ սարբազի ձեռքից վերցնելով սուրը, մխրճեց հևասպառ իր վրա նետվող պարսիկի կուրծքը։
Բերդում, դիտաշտարակների մոտ արդեն հավաքվել էին հարյուրավոր ռուս զինվորներ ու հայեր և անհանգիստ նայում էին ներքևում՝ գահավեժ ձորի վրա ասես հրաշքով կախված նեղլիկ ճանապարհի վրա կատարվող տեսարանին։
- Մեր Խաթուհին է, Խաթուհին է... Ամուսնու հետ ցորենը տարել է աղալու,- լսվեց տղամարդու մի ձայն։
Երկրորդ սարբազի ուսից վերցնելով հրացանը, Խաթուհին դիմահար կրակեց երրորդ սարբազի վրա։ Վերջինս, կարծես, անտեսանելի քարե պատնեշի զարնվելով, հանկարծ մեխվեց տեղում և, վայրենի ճիչ արձակելով, գլորվեց ձորը։
- Ուռռա՜,- դիտաշտարակի վրա սկսեցին ծածանվել մի քանի տասնյակ ձեռքեր,- կեցցե՜ս, Խաթուհի... Դե շո՛ւտ, վազի՛ր...
Կինը ձախ ձեռքից բաց չթողնելով հրացանը, ամուր բռնեց պարկի բերանից և սկսեց քաշել իր հետևից։ Շուտով հայտնվեցին երկու սարբազ ևս։ Առանց ձախ ձեռքից բաց թողնելու պարկն ու հրացանը, աջ ձեռքով սուրը ճոճելով, Խաթուհին անսպասելի նետվեց առաջին պարսիկին ընդառաջ։ Անակնկալի եկած սարբազը կանգ առավ և փորձեց նույն կերպ՝ սուրը ճոճելով, պաշտպանվել, սակայն, հավասարակշռությունը կորցնելով, սայթաքեց ու վայրենի ոռնոցով գահավիժեց ձորը։
- Ուռռա՜,- կրկին թնդաց պաշարված բերդը։ Աշտարակից կրակոցի ձայներ լսվեցին։
Մյուս սարբազը վախեցած կանգ առավ և անվստահ նշան բռնեց պարկն իր հետևից քարշ տվող հանդուգն կնոջ վրա։ Կինն արդեն թեքվել էր ոլորաններից մեկում։ Ճանապարհի վրա չորս սարբազ էլ հայտնվեցին, սակայն չհամարձակվեցին առաջ շարժվել. բերդից լսվող կրակոցներն ու բղավոցները նրանց ստիպեցին ձեռնունայն ետ դառնալ...
Ողջ օրը պաշարված բերդը թնդում էր ուրախությունից։ Օրվա հերոսը Խաթուհին էր։ Ոգևորված քաջ հայուհու սխրանքից, հաջորդ օրերին պարկներն ուսերին, հայերը գիշերները դուրս էին գալիս բերդից և, Շոշ գյուղի ջրաղացում Սաֆար և Ռոստոմ Թարխանյան եղբայրների մոտ ցորենն աղալով, լույսը դեռ չբացված, կրկին մտնում բերդ։
Շարունակվում էր պայքարը Աբաս Միրզայի և սովի դեմ։ Պայքարում էին ով ինչպես կարողանում էր։ Ուստա Պողոսի համար ցերեկն ու գիշերը վաղուց չէին տարբերվում։ Ամբողջ օրը աշխատում էր՝ օրական պատրաստելով 10-12 կգ վառոդ։ Զինամթերքը վաղուց սպառած բերդի պաշտպանների համար դա, իհարկե, քիչ էր, բայց այդ նույն վառոդից լիցքավորված հրացանների գնդակներից թշնամու զինվորներն այնպես էին փռվում պարիսպների տակ, որ վերևից, բերդից նայելիս, նմանվում էին կանաչ ծովի ալիքների վրա անշարժ մեկնված կարմրագլուխ լողորդների...
Ռեուտին զեկուցեցին, որ բերդի հայ պաշտպաններից մեկը ուզում է տեսնել իրեն։
- Ներս հրավիրեցեք,- ասաց գնդապետը, անքնությունից կարմրած աչքերը տրորելով։
Ներս մտավ թավ բեղ-մորուքով մի տղամարդ։
- Լսում եմ ձեզ,- Ռեուտը նրան առաջարկեց նստել, սակայն վերջինս շնորհակալություն հայտնեց և ասաց.
- Պարոն գնդապետ, անունս Հարություն Ալթունյան է։ Ես մի ծրագիր եմ մտածել։
- Ի՞նչ ծրագիր։ Ես ձեզ լսում եմ։
- Մենք չպիտի այստեղ սպասենք, որ ղզլբաշները, սովի մատնելով, մեզ ոչնչացնեն։ Օգնություն է պետք։ Իսկ գուցե այնտեղ՝ Թիֆլիսում ոչինչ չգիտեն մեր մասին... Ես... Ես կարող եմ մեր դրության մասին նամակ տանել Թիֆլիս՝ հրամանատարությանը...
- Ի՜նչ,- Ռեուտը ցնցվեց,- ցնդե՞լ եք, ի՞նչ է... Մենք գլխովին շրջապատված ենք պարսիկների կողմից...
- Ես կարող եմ դուրս պրծնել նրանց օղակից...
- Ո՛չ։ Թույլ չեմ տա, չեմ կարող ձեզ ուղարկել բացահայտ մահվան...
- Այդ դեպքում՝ կամավոր կմեկնեմ, բայց, ցավոք, առանց ձեր նամակի ինձ գուցե չհավատան...
- Աստված իմ,- գնդապետը մոտեցավ և ձեռքը դրեց Հարությունի ուսին,- բայց ինչպիսի՜ ժողովուրդ եք դուք՝ հայերդ... Համաձայն եմ...
Նույն օրը երեկոյան, ստանալով ողջ կայազորի օրհնությունը, Հարությունը մոտեցավ գնդապետ Ռեուտին։ Վերջինս քաջ հայորդուն սեղմեց կրծքին, նրան տվեց գեներալ Երմոլովին հասցեագրված նամակն ու շշնջաց.
- Աստված քեզ պահապան, հարազատս...
Խոր գիշերին, երբ սոված ու հոգնած քնած էր Շուշին, Հարությունը իջավ պարսպից կախված պարանով և նույն վայրկյանին անհետացավ գիշերվա խավարում։ Այդ գիշեր գնդապետ Ռեուտը դարձյալ չքնեց։
...Մի քանի օր հետո, երբ դեռ լույսը չբացված, գնդապետին զեկուցեցին, որ Հարություն Ալթունյանը վերադարձել է և գեներալ Երմոլովից գրություն է բերել, Ռեուտը չզարմացավ. նա վաղուց արդեն դադարել էր հրաշքներին չհավատալուց...
Չորս շաբաթ էլ անցավ, սակայն Շուշիի բերդը դեռ դիմադրում էր։ Պարսիկ սարթիփներն ու սարհանդներն ամեն կերպ ձգտում էին Աբաս Միրզայի աչքին չերևալ։ Շահզադեն դժգոհ էր բոլորից։ Ամեն օր լուտանքներ էր թափում իր եվրոպականատիպ բանակի սարթիփների ու թոփչիբաշիների գլխին, սակայն շարունակում էր հավատալ, որ հաջորդ առավոտյան անպայման կմտնի Շուշի։ Հավատում և բոլորին փորձում էին նույն հավատը ներշնչել նաև արշավանքների ժամանակ Աբաս Միրզայի բանակին ուղեկցող իմամները, մուրշիդները և մեծ ու փոքր հոգևոր այլևայլ գլուխները։ «Մեծ սարդարը, շահերի ծովերի մարգարիտը դիտմամբ ձգձգում է մեծ գրոհը, դիտավորյալ երկարացնում է պաշարումը, որ այդ գյավուրները սովից կոտորվեն և իրենք իրենց բացեն բերդի դարպասները»,- համոզված ասում էին նրանք։
9.
Սակայն «Մեծ գրոհը» ուշանում էր, իսկ Շուշին դեռ դիմադրում էր։ Ավարառուները արդեն ասպատակել և թալանել էին պաշարված ամրոցին մերձակա անպաշտպան գյուղերը։ Ասպատակության ու թալանի շառավիղը մեծացավ. նրանք սկսեցին ավերել ու պղծել Ղարաբաղի երբեմնի ծաղկուն մյուս բնակավայրերը։ Լքելով հարազատ գյուղերը, հայ շինականները պատսպարվել էին լեռներում ու անտառներում։ Սարսափի մեջ էր ոչ միայն Ղարաբաղի բնակչությունը, այլև Անդրկովկասի քրիստոնյա ողջ բնակչությունը։ Աբաս Միրզայի առաջապահ զորամասերն արդեն ասպատակություններ էին անում Թիֆլիսի արվարձաններում...
Ավերվեց ու թալանվեց նաև Ջրաբերդ գավառը։ Հարյուրավոր ընտանիքներ, որ մելիք Վանու ջանքերով կրկին վերաբնակվել ու շենացրել էին իրենց պապենական օջախները, կրկին լքեցին հայրենի գյուղերը։ Պարսիկ ու մահմեդական ավարառուները թալանեցին Հովհաննես և Հակոբ Աթաբեկյան եղբայրների ունեցվածքը, քշեցին տարան նրանց հոտերն ու ձիերի երամակը։
Իրենց ընտանիքները համեմատաբար ապահով տեղ թաքցնելով, Հովհաննեսն ու Հակոբը սկսեցին Շուշիում պաշարվածներին օգնելու ծրագրեր մտածել։ Բերդի պաշտպանների մեջ էր նաև Հակոբ յուզբաշու ավագ որդին՝ Ասլանը, որ նոր էր ամուսնացել։ Մանկահասակ կնոջը թողնելով ծնողների մոտ, իր հայրենակիցների ու ռուսական կայազորի հետ նա հավասար պաշտպանում էր քաղաքը՝ հաճախ դուրս գալով հետախուզության։
Մելիք Վանին մերթ հայտնվում էր պաշարաված Շուշիի մոտերքում, պարսկական բանակի ուղղակի քթի տակ, մտախոհ նայում թանձր ծխի մեջ կորած ամրոցին ու նրա շուրջ ասես անվերջ տարածված պարսից բանակին, մերթ հայտնվում էր Ջրաբերդի խուլ անտառներում, քաջալերում, ինչով կարող էր՝ օգնում էր փախստա-կան իր հայրենակիցներին։ Մելիք Վանին զինվոր էր այդ բառի ամենալայն իմաստով։ Զինվոր, որ փաստորեն մենակ էր մնացել, առանց զինակիցների։ Ղարաբաղում եղած միակ զորամասը՝ ընդամենը վեց վաշտ զինվորներով, գրեթե առանց զինամթերքի ու սննդի պաշարների, պաշարված էր Շուշիի բերդում։
Ղարաբաղի գրեթե ողջ բնակչությունը ցրված էր լեռներում ու անտառներում։ Հովհաննես Աթաբեկյանի անհանգիստ արյունը եռում էր երակներում։ Օր ու գիշեր իր ժողովրդին փրկելու ուղիներ էր փնտրում, սակայն չէր կարողանում գտնել փրկության պարանի ծայրը։ Եվ մի օր էլ, երկարատև խորհրդակցելով արքեպիսկոպոս Սարգիս Ջալալյանցի, Գյուլիստանի գավառի կառավարիչ Հովսեփ Բեգլարյանի հետ, որոշեցին երեքով գնալ Աբաս Միրզայի մոտ՝ խնդրելու խնայել հայ ժողովրդին։ Նրանց ստիպեց այդ քայլին դիմել պարսից թագաժառանգի օրեցօր աճող մոլեգնությունը. տեսնելով, որ հայերից ոչ պակաս դիմադրության է հանդիպում, քան ռուսներից, Աբաս Միրզան սկսել էր դաժանորեն վարվել հայ բնակչության հետ։ Պարսիկները գերում էին հարյուրավոր հայ կանանց ու երեխաների, ինչպես նաև բնակչության մեջ հեղինակություն վայելող հոգևոր առաջնորդների, կապկպված դուրս էին բերում ամրոցի պարիսպների տակ և պաշարվածներին առաջարկում անձնատուր լինել, հակառակ դեպքում՝ սպառնալով դատաստան տեսնել գերյալների հետ...
Թագաժառանգը նրանց ընդունեց Շուշիի մոտ՝ Խանքենդի գյուղում։ Ճանապարհին նրանք արդեն ծրագրել էին, թե ինչպես պիտի պահեն իրենց։ Մելիք Վանին հասկանում էր, որ առայժմ իրադությունն այլ է, արևելյան բռնակալի մոտ պետք է արևելյան դիվանագիտություն բանեցնել, թե չէ կյանքից կզրկվեն ոչ միայն իրենք, այլև կվտանգվի հայրենակիցների կյանքը։
Հովհաննես Աթաբեկյանին, Սարգիս արքեպիսկոպոսին և Հովսեփ Բեգլարյանին ներկայացրին թագաժառանգին։ Պարսից բանակում արդեն համոզված մտածում էին, որ հանդուգն հայի ճակատագիրը վճռված է և գործած մեղքերի համար պատասխան կտա գլխով։
Աբաս Միրզան ոտից գլուխ չափեց Հովհաննեսին և ասաց.
- Մելի՞ք, գիտե՞ս, որ ես վաղուց որոնում եմ քեզ...
- Ձերդ պայծառափայլություն, դուք կարող գերել ինձ, բայց ես ինքս եմ կամավոր եկել ձեզ մոտ։
- Ասում են՝ երբեմն որսն ինքն է գնում լավ որսորդին ընդառաջ,- թագաժառանգը քթի տակ ժպտաց,- իսկ գիտե՞ս, թե որքան անախորժություններ ես պատճառել ինձ։ Երեք անգամ իմ քթի տակից դու փախցրել ես որսը։ Դու փրկել ես Կարյագինին, Կոտլյարևսկուն ու Իլյաչենկոյին... Չեմ հասկանում, թե դուք՝ հայերդ, ինչ եք գտել այդ շեկ անհավատների մեջ։
- Շահզադե, ես քեզ մոտ եմ եկել ոչ թե ռուսներին պաշտպանելու, այլ իմ ժողովրդի կյանքը փրկելու համար։ Եվ հետո, ասում են՝ «Չի լինում ծառա առանց մեղքի, չի լինում աղա առանց գթության»։
Թագաժառանգը ժպտաց։
- Լավ, բայց քեզ ինչո՞վ վարձատրեցին ռուսները։
- Ինձ շնորհել են պրապորշչիկի զինվորական աստիճան և պարգևատրել այս մեդալներով,- Հովհաննեսը ցույց տվեց երկու մեդալները։
- Պրապորշչիկի աստիճա՜ն և մի զույգ երկաթի կտո՜ր,- Աբաս Միրզան ծիծաղեց,- միայն այդքա՞նը։ Իսկապես լավ վարձատրություն է,- թագաժառանգը շարունակում էր ծիծաղել,- մելիք, այն, ինչ արել ես այդ խոզակեր ռուսների համար, եթե դրա կեսը անեիր Պարսկաստանի համար, շահը քեզ խան կդարձներ և կնշանակեր մի ողջ մարզի կառավարիչ։
- Հավատում եմ, թագաժառանգ,- ասաց Հովհաննեսը,- բայց ես ծառայել եմ նրանց, ովքեր տիրել են Ղարաբաղին։ Ծառան տեր չի ընտրում, տերն է ընտրում իր ծառային։
- Ղարաբաղն ի՛մն է,- Աբաս Միրզան խրոխտ ոտքի կանգնեց,- Ղարաբաղը ի՛մն է։ Ղարաբաղի հողը տրորվում է իմ զինվորների ոտքերի տակ, իսկ քո այդ ողորմելի ռուսները չեն կարողանում քթները հանել բերդից։
- Եթե Ղարաբաղը քոնն է,- մելիք Վանին հարգանքով գլուխ տվեց,- ապա ինչո՞ւ քո զինվորները սպանում են քո հպատակներին՝ իմ հայրենակիցներին։ Չէ՞ որ, որքան շատ են հպատակները, այնքան հզոր ու ամուր է թագավորությունը։ Գահաժառանգ, խնդրում եմ, խնայեք իմ ժողովրդին։
Աբաս Միրզան մտախոհ նայեց երեքին։ Հետո շեղակի նայեց Սարգիս արքեպիսկոպոսին և հարցրեց.
- Իսկ դու ի՞նչ կասես, ի՞նչն է քեզ ինձ մոտ բերել։
Ծերունին խոր գլուխ տվեց և, արցունքն աչքերին, դիմեց թագաժառանգին.
- Պարսից գահի մեծ ժառանգորդ, մեզ բոլորիս մտահոգում է մեր ժողովրդի թշվառ վիճակը։ Խնայեք մեր հայրենակիցներին, հայերը միշտ էլ մեծ ծառայություններ են մատուցել պարսից արքունիքին...
ՍԵՅՖՕԼԼԱ ՎԱՀԻԴ ԷԼ ՓՈՒՐ. Կրկին հանդիպեցի իմ հայ բարեկամին։ Եվ դարձյալ իրենց հողում։ Այս անգամ շատ հոգնած տեսք ուներ մելիք Վանին։ Աբասի վրանից նոր էր դուրս եկել։Ինձ տեսնելով, դեմքը պայծառացավ, սակայն իսկույն հասկացավ, որ գտնվում է իր ժողովրդի թշնամու զորակայանում և պետք է զգույշ լինել։ Ցավոք, այս անգամ մեր հանդիպումը շատ կարճ տևեց։ Ես նրան հասկացրի, որ շահերի ճահիճների շնաձկան լրտեսները հետևում են իրեն։ Ժպտաց ու կամաց շշնջաց. «Շնորհակալություն, բարեկամս, ես արդեն նկատել եմ...»։
Այնուհետև, Աբասի զորակայանում, հայ գերիների մոտով անցնելիս, մելիք Վանին ողջունեց իր հայրենակիցներին և դիտմամբ չափից դուրս բարձր ասաց «Մի՛ վախեցեք, ձեր կյանքին ոչ մի վտանգ չի սպառնում։ Թագաժառանգն ասել է, որ Ղարաբաղը իրենն է, և շուտով ձեզ ազատ կարձակեն...»։
Լրտեսներն իսկույն վազեցին Աբասի մոտ՝ մելիք Վանու խոսքերը հայտնելու։ Սակայն թագաժառանգը, ի զամանս նրանց, ժպտաց ու պահանջեց կանչել հայ մելիքներին ու արքեպիսկոպոսին։ Այնուհետև նա թանկարժեք խալաթներ նվիրեց հայրենասեր հայերին և խոստացավ հայերին վնաս չտալ, պայմանով, որ չօգնեն ռուսներին...
Շահերի ճահիճների շնաձուկը կարծում էր, թե լաթի կտորներով կարելի է կաշառել մելիք Վանու նման մարդկանց և չէր հասկանում, որ հայերը ոչ թե հանուն ռուսների, այլ իրենց ազատության համար են պայքարում...
10.
Ռուսական բանակի անհաջողությունները Կովկասում, Ռուսաստանի նոր կայսր Նիկոլային ստիպեցին միջոցներ ձեռնարկել։ Նա այլևս Երմոլովին չէր վստահում, սակայն վախենալով, որ բանակում ավելորդ խռովություններ կծագեն, չէր համարձակվում միանգամից ազատել վերջինիս։ Եվ Նիկոլայը Կովկաս ուղարկեց գեներալ Պասկևիչին, որին, համենայն դեպս, ավելի էր վստահում։ Պասկևիչը տեղում պիտի ծանոթանար իրավիճակին և այդ մասին հայտներ կայսրին, ինչպես նաև ստանձներ Կովկասում գտնվող ռուսական բանակի հրամանատարությունը։ Իսկ գլխավոր հրամանատարը շարունակում էր մնալ Երմոլովը։
Թիֆլիսում արդեն պարզ զգում էին պարսկական բանակի կատարած ավերածությունների խանձահոտը։ Գեներալ Երմոլովի հույսը դարձյալ Մադաթովն էր, որ այդ օրերին բուժվում էր Պյատիգորսկի հանքային ջրերում։ Հասկանալով, որ հապաղելը կործանարար կլինի ոչ միայն իր համար, Երմոլովը մի զորախումբ կազմեց և շարժվեց Ելիզավետպոլի ուղղությամբ։ Ժամանելով Անդրկովկաս, գեներալ-իշխան Մադաթովը ստանձնեց զորամասի հրամանատարությունը։
Պարսիկների դեմ առաջին ճակատամարտը տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 3-ին Շամխորի մոտ, որտեղ պարսից առաջապահ զորքերի հրամանատար, շահի փեսա Ամիր խան սարդարը սպանվեց, իսկ Աբասի որդին՝ փախավ մարտադաշտից...
Իր առաջապահ զորամասերի ջախջախման լուրն առնելով, Աբաս Միրզան սեպտեմբերի 5-ին, դադարեցնելով Շուշիի պաշարումը, 35 հազարանոց բանակով շտապեց դեպի Ելիզավետպոլ։ Ճանապարհին նրան միացան մահմեդական զանազան ցեղախմբեր։ Պասկևիչը, որ Թիֆլիսում արդեն լսել էր ռուսական բանակի հաղթանակի լուրը, նոր զորամասերով նույնպես շտապեց Ելիզավետպոլի ուղղությամբ և, հանդիպելով գեներալ Մադաթովի զորախմբին, ստանձնեց ռուսական բանակի հրամանատարությունը։
Պարսկական բանակի գերազանցությունը տեսնելով, Պասկևիչը դիմեց Մադաթովին.
- Գեներալ, ստիպված ենք լինելու պաշտպանական տակտիկա վարել։ Այլ ելք չունենք...
- Ձերդ գերազանցություն,- Մադաթովը ժպտաց,- այստեղ ասիացիների հետ կռվելիս, այլ օրենքներ են գործում...
- Ի՞նչ օրենքներ...
- Կռվող բանակների թվաքանակն այնքան էլ նշանակություն չունի,- հանգիստ ասաց Մադաթովը։
- Ես ձեզ չեմ հասկանում, Վալերիան Գրիգորևիչ։
- Մեր ութ հազար զինվորները քիչ չեն Աբաս Միրզայի 4-5 անգամ գերազանց ուժերը ջախջախելու համար։
- Դե, գիտեք ինչ, գեներալ...
- Իվան Ֆյոդորովիչ, մենք կհարձակվենք և Աբաս Միրզային դուրս կշպրտենք Ելիզավետպոլից...
...Պասկևիչը զիջեց։ Սեպեմբերի 13-ին Գանձակ-Ելիզավետպոլի մոտ տեղի ունեցավ ճակատամարտ։ Սուրբ Մուհամեդն այս անգամ էլ չկարողացավ օգնել պարսիկ սարբազներին ու մահմեդական ավարառուների խառնամբոխին։ Հինգ օր հետո Աբաս Միրզայի ջախջախված բանակի մնացորդներն անցան Արաքսի այն ափը։ Թագաժառանգը երկու օր առաջ էր ճողոպրել։
Այսպիսով, ինքնին ավարտվեց Շուշիի պաշարումը, քառասուներկու օրվա ծանր մղձավանջից հետո բերդը վերջապես ազատ շունչ քաշեց։
«Ամրոցը պաշտպանող հայերի մասին պարտքս եմ համարում բացատրել, որ նրանց մատուցած ծառայությունը արժանի է ուշադրության, քանզի նրանք ամենքը գործում էին գերազանց քաջությամբ, դիմանում էին հակառակորդի բազմաթիվ գրոհներին... արհամարհում էին պարենի պակասը և ոչ մի անգամ չեն մտածել ամրոցի հանձնման մասին, նույնիսկ, երբ վրա հասավ բացարձակ սովը»,- Երմոլովին ուղղված նամակում գրեց գնդապետ Ռեուտը։
Մի քանի օր հետո հրապարակվեց Երմոլովի հրամանագիրը. «Մեզ դավաճանած մահմեդական բոլոր բեկերից խլել նրանց կառավարման ենթակա հայկական գյուղերը և բնակիչներին հայտնել, որ ի հատուցումն կայսեր հանդեպ ունեցած անսահման հավատարմությանը, նրանք այսուհետև հանդիսանում են պետական կառավարման ենթակա»։
11.
Հայերի օգնությամբ իշխանը (Մադաթով-հեղ.) խաղաղացրեց մահմեդականների խռովությունը։ Նրանց անհավատարմությունը շուտով մոռացվեցավ, մոռացվեցավ և հայերի անձնազոհությունը։ Այդ բավական չէր, իշխանը սկսեց այնուհետև ավելի շողոքորթել, ավելի նշանակություն տալ մահմեդականներին, որպես դաստիարակչության մեջ տգետ մայրերը ավելի լրբացնում են իրենց չար երեխաներին, նրանց խոստումներ անելով, քաղցրավենիք տալով, որ ձայները կտրեն, անկարգություն չգործեն։ Այսպես էին վարվում մահմեդականների հետ, իսկ հայերի համար ասում էին՝ «դրանք մերն են...»։
ՐԱՖՖԻ
Մելիք Վանին բազմաթիվ բարեկամներ ուներ ոչ միայն Ղարաբաղում, այլև նրա սահմաններից շատ հեռու։ Սակայն նա ուներ նաև թշնամիներ, ովքեր մի օր էլ, փաստերը գլխիվայր շուռ տալով, ռուսական իշխանություններին հայտնեցին, որ նա մելիք Հովսեփի և Սարգիս արքեպիսկոպոսի հետ, դավաճանելով ռուսներին, տեսակցել է Աբաս Միրզայի հետ։
Հովհաննես Աթաբեկյանին ու Հովսեփ Բեգլարյանին ձերբակալեցին և աքսորեցին Բաքու, իսկ Սարգիս արքեպիսկոպոսին ուղարկեցին Թիֆլիս։ Մելիք Վանին չէր հավատում, որ իր հետ կարող են այդպես վարվել։ Նրանց թվում էր, թե մի քանի ժամում թյուրիմացությունը կպարզվի, սակայն անցնում էին օրեր, շաբաթներ, ամիսներ, իսկ նրանց շարունակում էին մեղադրել դավաճանության մեջ։
Ձերբակալվելու հաջորդ օրը մելիք Վանին նամակ գրեց գեներալ Երմոլովին, որտեղ պատմում էր, թե իրականում ինչու են հանդիպել Աբաս Միրզային. «... Ձերդ պայծառափայլություն, մենք փորձել ենք Աբաս Միրզային համոզել, որ խնայի մեր հայրենակիցներին, մենք փորձել ենք մեղմել նրա դաժանությունը... Պարոն գեներալ, խնդրում եմ Ձեր միջամտությունը՝ թյուրիմացությունը պարզելու համար։ Ավելորդ եմ համարում հիշեցնել իմ ծառայությունները ռուսական բանակին և իմ հավատարմությունը Նորին կայսերական մեծությանը...»։
Թիֆլիսից ոչ մի պատասխան չստացվեց։ Մելիք Վանին գրեց երկրորդ նամակը։ Նա հիշեց գեներալ Պասկևիչին, որ չնայած մի քանի ամիս առաջ էր ստանձնել կովկասում ռուսական բանակի հրամանատարությունը, արդեն գիտեր իր՝ մելիք Վանու մասին։ Նա հիշեց 1826 թ. սեպտեմբերի 18-ին Պասկևիչի ստորագրությամբ ստացած հանձնարարականը. «Պարոն պոդպորուչիկ մելիք Վանուն. ռուսական անհաղթ զորքերը մոտ ժամանակներս դուրս քշեցին ուխտադրուժ Աբաս Միրզայի առաջնորդությամբ լկտիաբար ներխուժած պարսիկներին, ապահովեցին ոչ միայն խաղաղ բնակչության ունեցվածքը, այլև փրկեցին նրանց կյանքը։ Հայերի անսասան հավատարմությունն ու ջանասիրությունը արդեն հայտնի է թագավոր կայսերը։ Իսկ ես նախապես լավ գիտենալով Ձեր փութաջանության մասին ու ծառայությանը մշտական պատրաստակամ լինելու ցանկությունը, սույն Մանաս բեկ մելիք Բեգլարովի միջոցով ուղարկում եմ 800 ռուբի արծաթով ու Ձերդ ազնվությանը հանձնարում եմ, Ձեզ ենթակա հայերից ու թաթարներից զորքի կերաբաժնի համար գնել եղջերավոր անասուններ։ Կատարելով այս, Դուք ձեռք կբերեք հրամանատարության նոր երախտագիտությանը արժանանալու իրավունքը»։
Մելիք Վանին գրեց նաև Պասկևիչին։ Եվ կրկին անցան օրեր, ամիսներ...
Նրանց բաց թողեցին միայն ութ ամիս հետո։ Ցարական իշխանություններին պետք եղավ մոտ 240 օր, որպեսզի պարզեն երեք մարդու անմեղություն։ Երեք մարդ, որոնցից մեկը վիթխարի ծառայություններ էր մատուցել ռուսական բանակին, ռուսական կառավարությանն ու միապետին։
...Այդ օրը նրան տեսնելու էին եկել համագյուղացիները, ընկերներն ու բարեկամները։ Զգալիորեն նիհարել էր մելիք Վանին, նրա մազերի մեջ արդեն հայտնվել էին բազմաթիվ սպիտակ թելեր։
- Մելիք Վանի,- ասաց Մուրադ յուզբաշին,- տասնյակ տարիներ քո հրամանատարությամբ մենք կռվել ենք Ղարաբաղի թշնամիների դեմ։ Մենք միշտ հավատացել ենք քեզ և հիացել քո խիզախությամբ։ Դու եղել ես մեր հրամանատարը, մեր հայրը, մեր ընկերը... Որտեղ գնացել ես, մենք միշտ հետևել ենք քեզ... Մելիք, ուրախ ենք, որ նորից քեզ հետ ենք...
- Իմ քաջ հայրենակիցներ,- առաջին անգամ մելիք Վանու ձայնը դողաց,- շնորհակալ եմ, որ եկել եք... Բարեկամներս, ես հպարտանում եմ ձեզնով...
Կրկին ուրախություն էր Հովհաննես Աթաբեկյանի հարկի տակ։
Կես գիշերին երբ հյուրերը ցրվեցին, Հովսեփ յուզբաշին ասաց եղբորը.
- Վանի գիտե՞ս ինչ եմ մտածում...
- Ի՞նչ...
- Այս մասին ես ոչ մեկին չեմ ասել... Երբ քեզ աքսորեցին, իմ մեջ ինչ որ բան է փշրվել։ Այդ ամենն ինձ թվում էր չար երազ... Նրանք չպիտի այդպես վարվեին քեզ հետ... Ախր այս ռուսներից ոչինչ չեմ հասկանում։ Այսօր մի բան են ասում, մյուս օրը այլ բան անում... Եղբայրս, ութ ամիս շարունակ ես խորհել եմ այդ մասին. ինչե՜ր ես արել նրանց համար, բայց նրանք ոչ միայն կարգին չգնահատեցին քո ծառայությունները, այլև...
- Հովսեփ,- մելիք Վանին մի պահ նայեց լամպի թրթռոցից պատի վրա վարուվերվող ստվերներին,- վերջին ամիսներին նման բաներ իմ մտքով էլ են անցել, բայց շարունակ փորձել եմ հեռու վանել ինձնից... Իսկ գիտե՞ս այդ Աբաս Միրզան ինձ ինչ է ասել...
- Հա՛, այն, ինչ արել ես ռուսների համար, եթե դրա կեսն անեիր Պարսկաստանի համար... Մելիք Բեգլարյանն ինձ պատմել է այդ մասին...
- Աբասն իրոք չի ստել,- շարունակեց Վանին,- բայց մենք նախ և առաջ կռվել ենք ոչ թե ռուսների, այլ մեր ժողովրդի ազատության համար։ Մեր ժողովուրդը Շուշիում ոչ թե ռուսաց թագավորի, այլ իր հայրենի քաղաքը, իր պատիվն է պաշտպանել, միաժամանակ փրկելով նաև ռուսների կյանքը, նրանց պատիվը...
Ռուսները, համենայն դեպս, ոչ պարսիկներ են, ոչ թուրքեր։ Նրանց դեռ նոր-նոր ենք ճանաչում... Նրանք ոչ թե մեզ համար են եկել այստեղ, այլ իրենց կայսրության հողերն ընդարձակելու... Իսկ մենք ուրիշ ելք չունենք...
- Հասկանում եմ,- նրան ընդհատեց Հովսեփ յուզբաշին,- քանի մեր հարևանները Աբաս Միրզան ու թուրք սուլթանն են...
- Ճիշտ է, մեզ պետք է ռուսների բարեկամությունը, բայց մենք նախ պետք է ապավինենք սեփական բազկին,- մելիք Վանին մոտեցավ պատուհանին,- Հովսեփ, ախր արդեն լուսանում է...
Լույսն արդեն բացվում էր։ Աշխարհում 1827 թվականն էր...
ՎԵՐՋԱԲԱՆ
...1827-ի մայիսի 13-ին ռուսական զորքերը Պասկևիչի հրամանատարությամբ մտան Երևանի խանություն, իսկ հոկտեմբերի 1-ին վերջապես ազատագրվեց Երևանի բերդը։
1828-ի փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում կնքված պայմանագրով Ռուսաստանին անցան նաև Երևանի և Նախիջևանի խանությունները...
Ղարաբաղի լեռներում վերջապես խաղաղություն հաստատվեց։ Հովհաննես Աթաբեկյանն ապրել է մինչև խոր ծերություն, մահացել 1854 թվականին և թաղվել հայրենի Կուսապատում։ Մելիք Վանին ունեցել է չորս զավակ։ Կրտսերը՝ Մելիք բեկը, մահացել է անժառանգ։ Ավագ որդին՝ Հովսեփն ունեցել է երկու զավակ (Հարություն և Իսաջան), իսկ երկրորդ որդին՝ Սարգիսը՝ երեք (Նիկոլայ, Ալեքսանդր և Ջումշուդ)։ Մելիք Վանու երրորդ որդին՝ Աթաբեկը (Ադամը) ստացել է սպայական աստիճան, մասնակցել է Ղրիմի պատերազմին և գնդապետի աստիճանով նահատակվել Սևաստոպոլի պաշտպանության ժամանակ։ Ադամի որդին՝ գեներալ-մայոր Անդրանիկ (Անդրեյ) Աթաբեկյանը Մոսկվայի գրենադերյան հրետանային բրիգադի հրամանատարն էր։
Մելիք Վանու եղբայր Հակոբ յուզբաշին ավելի վաղ է մահացել (1844թ.)։ Նա ամուսնացել էր սեյդիշենցի Ջավահիր Սարումյանի հետ և ունեցել երեք որդի՝ Ասլան, Ջալալ և Հարություն բեկերը։ Ասլանն ունեցել է երեք որդի (Ներսես, Մովսես և Նիկոլայ)։ Ջալալն ու Հարությունը մահացել են անզավակ։
Մելիք Վանու և Հովսեփ յուզբաշու հետնորդներն այսօր էլ ապրում են։
1982-1983 թ.
---------------------------------------------------
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ։ Առաջին անգամ տպագրվել է հեղինակի մահից շուրջ 10 տարի հետո՝ Արցախի ՊԲ «Մարտիկ» թերթում, որի խմբագիրն էր Վահրամ Աթանեսյանը։ Նա էլ խմբագրել ու նախաձեռնել էր պատմավեպը հրատարակելու գործը։ Վեպը կրում էր «Կուսապատի արծիվը» վերնագիրը։ Վ. Աթանեսյանի առաջարկով այն տպագրվել է «Ղարաբաղի արծիվը» վերնագրով։ Վերջինս իրավացիորեն գտնում էր, որ այդպես ավելի ճիշտ կլինի, որովհետև, չնայած հերոսը ծննդով Կուսապատ գյուղից է, վեպի գործողություններն ընդգրկում են ողջ Արցախ-Ղարաբաղը։
Մի տարի հետո Ստեփանակերտում պատմավեպը լույս է տեսել նաև առանձին գրքով։
